267
Ma’lumki xarajatlarning ortishi importning o‘sishini rag‘batlantiradi
va savdo balansini yomonlashtiradi. To‘lov balansining taqchilligi
yuzaga kelishiga foiz stavkasining pasayishi sababli kapitalning
mamlakatdan chiqib ketishi ham ta’sir ko‘rsatadi. Lekin egiluvchan
valuta kursi sharoitida taqchillik saqlanib qolmaydi. Importning
o‘sishi va kapitalning oqib ketishi xorijiy valutaga talab oshishiga
olib keladi va milliy valuta qadrsizlanadi.
Bu qadrsizlanish
mamlakat eksportchilarining raqobat–bardoshligini kuchaytiradi.
Oqibatda
savdo
balansi
yaxshilanadi.
Eksportning
ortishi
mamlakatimiz mahsulotiga bo‘lgan talabning o‘sishini anglatadi va
pul massasining dastlabki o‘sishi natijasida yuzaga kelgan iqtisodiy
yuksalishni yanada kuchaytiradi.
Demak, pul siyosati ichki daromadlarga bevosita (pul taklifining
o‘sishi orqali) va bilvosita (almashinuv kursining pasayishi hamda
eksportning o‘sishi orqali) ta’sir ko‘rsatadi.
Kapitalning oqib ketishiga va o‘z navbatida milliy valutaning
qadrsizlanishi darajasiga ta’sir ko‘rsatgani uchun ham kapitalning
mobilligi muhim ahamiyatga egadir.
Ammo,
pul-kredit
siyosati
murakkab
yetkazib
berish
mexanizmiga egaligi sababli uning ishlab chiqarish hajmiga ijobiy
ta’siri ishlab chiqarishni kengaytirishning ichki rag‘batlari (foiz
stavkasining pasayishi)
orqali emas, balki ko‘proq tashqi dunyo
orqali ro‘y beradi deb tasavvur qilish mumkin. Boshqacha aytganda,
kapitalning chiqib ketishi va valutaning qadrsizlanishi sharoitida
mamlakat mahsulotlariga talabning o‘sishi uning eksportiga talab-
ning oshishi hisobiga ro‘y beradi. Shu sababli pul siyosatining ichki
balansga ijobiy ta’siri o‘ziga xos xususiyatga ega. Suzib yuruvchi
valuta kursi sharoitida budjet-soliq siyosatining samaradorligini
baholash yanada murakkabroqdir. Ma’lumki,
davlat xarajatlarining
ortishi ichki va tashqi muvozanatga ikki yo‘nalishda: daromad orqali
va foiz stavkasi orqali ta’sir ko‘rsatadi. Daromadlarning
ortishi(multiplikator samarasi orqali) importni ko‘paytiradi, savdo
balansini yomonlashtiradi va milliy valutaning kursini pasaytiradi.
Davlat xarajatlarining ortishi, shuningdek, hukumat olayotgan
qarzlarini
ko‘paytirayotganligini
anglatadi,
bu
esa
foiz
stavkalarining ortishiga olib keladi. Yuqoriroq
foiz stavkalari esa
268
xorijdan kapital oqib kelishini rag‘batlantiradi. Bu esa milliy valuta
kursini oshiradi va kapital harakati schyotini yaxshilaydi. Yakuniy
natija esa kapitalning mobilligi darajasiga bog‘liq bo‘ladi.
Kapitalning past mobiligi sharoitida budjet ekspansiyasi
daromad orqali ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi. Kapitalning uncha ko‘p
bo‘lmagan miqdorda oqib kelishi savdo balansining taqchilligini
qoplay olmaydi va oqibatda valuta kursi pasayadi.
Milliy valutaning arzonlashishi eksportning o‘sishi uchun qulay
sharoit yaratadi va to‘lov balansining taqchilligini bartaraf qilish
imkonini
beradi.
Eksportning
ortishi,
shuningdek,
budjet
ekspansiyasining ichki ishlab chiqarishga ijobiy ta’sirini to‘ldiradi.
Shu bilan birga kapitalning mobilligi ortib borishi bilan kapital
schyotining to‘lov balansi va valuta kursiga ta’siri kuchaya boradi.
Kapitalning yuqori mobilligi sharoitida
uning oqib kelishi sababli
ro‘y bergan valuta kursining ko‘tarilishi tendensiyasi ustunlik qiladi.
Bu eksportning qisqarishiga va savdo balansi taqchilligining
ortishiga olib keladi. Kapitalning katta miqdorda oqib kelishi bu
taqchillikni qoplash va to‘lov balansini muvozanatlashtirish
imkonini beradi. Ammo budjet ekspansiyasining ishlab chiqarish
hajmiga yakuniy ta’siri deyarli nolga teng bo‘ladi. Bunga kuchli
siqib
chiqarish samarasi mavjudligi, ya’ni xususiy investitsiyalarni
foiz stavkasining oshishi orqali va eksportni almashinuv kursining
oshishi orqali siqib chiqarilishi sabab bo‘ladi.
Shunday qilib, pul siyosatining ichki daromadga aniq ijobiy
ta’siridan farqli ravishda budjet-soliq siyosati kapitalning past
mobilligi sharoitidagina samarali bo‘ladi.
Xulosa yasab, pul va budjet –soliq siyosatining, tashqi balansni
saqlab turgan holda ishlab chiqarish hajmiga ta’sir ko‘rsatishi nuqtai
nazaridan, nisbiy samaradorligini baholashimiz mumkin.
Ma’lumki, qayd qilingan valuta kursi sharoitida ichki monetar
siyosat amalda “falajlangan” bo‘ladi
va faqat budjet-soliq
siyosatigina samara beradi. Va bu samara kapitalning mobilligi
ortishi bilan ko‘payib boradi.
Suzib yuruvchi valuta kursi sharoitida ichki ishlab chiqarish
hajmiga, shubhasiz, kapitalning mobilligi qanday bo‘lishidan qat’i
nazar pul-kredit siyosati ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
