Радиотехник тизимлар назарияси асослари

2
m.
( 1 3 9 .6 6 - 1 0 5 ,6 6 )2 - 0
2 -1 3 9 ,6 6
M e V
 = 4 ,1258 M eF ;
T =
(m3. - m vf - m 2
t,
2 
m.
(139,66 - 0 )2 - 1 0 5 , 6 6 2
2 -1 3 9 ,6 6
M e V = 29,S7M eV .
7.3-§. Ikki zarrali to‘qnashuvda zarralar tugMlishi
Aniq kanal orqali o ‘tuvchi ikki zarrali um umiy ko‘rinishdagi
a + b —>
x, + x 2 
+ ... + x n
(7.3.1)
t o ‘q n ash ish ja ra y o n in i k o ‘rib ch iq aylik. B un ing uchun energiya 
saqlanish qonunini yozamiz:
a
Kinetik energiyalarga o ‘tib:
Y , T a ~ { T a + T b ) = ™ „ + ™ h
 
(
7
.
3
.
2
)
249
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Q > 0 b o ls a , ekzoterm ik reaksiya, bunday reaksiyada boshlang‘ich 
zarralarning m assalari y ig ‘indisi oxirgi reaksiyada tu g ‘ilgan zarralar 
massalari yig‘indisidan katta. Bu reaksiyada dastlabki zarralarning tinch 
energiyasi hosil bo‘lgan zarralarning kinetik energiyasiga o ‘tadi.
Agar Q < 0 b o is a , endoterm ik reaksiya, bu reaksiyada b o sh la n g ic h
z a rra la rn in g m a s s a la ri y i g i n d i s i o x irg i z a rra la rn in g m a s s a la ri 
yigindisidan kichik. Bunda «kinetik energiya massani keltirib chiqaradi». 
Elastik sochilishda Q = 0 b o ia d i.
(7.3.1) turdagi urilish jaray o n larn i k o ‘rib chiqishni labo ratoriya 
sistemasida, b-zarracha tinch holatda 
= 0 deb qaraymiz.
Ekzoterm ik reaksiyalar va elastik sochilish jarayonlari uchib keluvchi 
a
zarraning kinetik energiyasi istalgancha kichik b o ‘lganida ham o ‘tadi.
Endoterm ik reaksiya uchun uchib keluvchi zarralar yetarlicha kinetik 
energiyaga ega b o iis h i lozim. 'Tushuvchi zarraning m inim al kichik 
energiyasi reak siy a o sto n a energiyasi T0 deb ataladi. B unda reaksiya 
energiya jihatidan mumkin b o ia d i: T0 = Tamin. A gar Ta < T0 b o is a , 
reaksiya yopiq, Ta = T0 holda reaksiya ochiladi. Ta» T0 b o iu v c h i 
ultrarelyativistik reaksiyalar uchun ostona T0 
a
zarraning t o i a m inimal 
energiyasi Eamin bilan m os keladi.
Uch o ic h o v li impulsning saqlanish qonuni hosil b o ig a n zarralam ing 
t o i a impulsi noldan farq qilishini talab qiladi. Bu hol uchib keluvchi 
zarra energiyasining hamm asi «massaga aylanmaydi», uning bir qismi 
kinetik energiya ko‘rinishida qolishini bildiradi. Boshqacha aytganda, 
Ta kinetik energiya faqatgina yangi massani yuzaga keltiribgina qolmay, 
balki uni tarqatib ham yuborishi kerak. Bundan ostona energiyasi hech 
qachon yutiluvchi energiya |Q| dan kichik b o ‘lmaydi:
. 
To >IQI-
Bu kattaliklar faqat zarralar sistemasining to ‘la impulsi nolga teng 
hollarda, y a’ni masala inersiya markazi sistemasida ko‘rilayotgandayoki 
reaksiya to ‘qnashuvi dastalarda amalga oshirilganda m os keladi.
(7.3.1) reaksiyaning ostonasini hisoblaylik. B oshlang‘ich 
a
va 
b
zarralam i yagona sistema deb, bitta zarradek olaylik. U lar m assalarining 
kvadrati:
250
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M 2 = E 2 - P 2 - (Ea +Eh)2- ( P n +Ph)2 =
= 
(Ea
+ 
mb )2 - (Pa +
0)2 = 
E; +
2
Eamb + m2 - P; =
(7 3 3)
= ma + m ;+ 2E amb.
Boshlang‘ich sistemani yagona zarradek qarar ekanmiz, u holda urilish 
jarayonini bu zarraning x , ... 
xn
zarralarga parchalanishi kabi ko‘ramiz.
(7.2.3) turdagi parchalanishning zarur sharti bizga quyidagini beradi: