§■ f
3 S J s C 5 { ? ° a S
v o r i v o < M + f n + . -
* Pv, +
« «
st
°
fct +
+
+
K V + + + + I +
I
+
+
1
+ + +
•
1
l ® - 0
M+1
<
ci
o o o
<
d
b>
o
b
E-
i i
i
i
i
i
i
i
i
_________ s
s
s
s
i i
i
i
i
i i i
i
i
i
i
+
7
+
7
l o
o
+
+
o o +
7
i
i
i
i
i
i
i
1
+
7
o
o
+ 7 o
o
i
i
i
i
i
i
i
«3
I I
1
1
1
I I I
I
i
i
i
i
i
i
i
Ol
O O
O
O
O
7 + 7
7
i
i
i
7
7
o
o
O
'r
ta
c
h
a
y
a
s
h
a
s
h
d
a
v
ri
(
s
)
J J
J J J JJ'fe
%
(3
I
I
I
i
|
l c i
M
0 3
1
1
I
i
I
I f i
(N
*
b
^
t
t
l
To
L
§
5 -
r*
t
"
°
'r>
s o s o r -
r s
? -
cn
cs o*
- r
^
*<
M
a
s
s
a
-
s
i
(M
e
V
)
0
o
0
0
0
0
,5
1
1
0
,5
1
1
1
0
6
1
0
6
1
4
0
1
4
0
1
3
5
4
9
4
4
9
4
4
9
8
4
9
8
B
e
l-
g
is
i
» - ».*
i^*
a.*
6.*
'» *» 'a*.
'a .
S 'u %!
>4
>4
ii*
Z
a
rr
a
n
m
g
n
o
m
i
F
o
to
n
E
le
k
tr
o
n
n
e
y
t-
ri
n
o
s
i
E
le
k
tr
o
n
a
n
ti
-
n
e
y
tr
m
o
s
i
M
y
u
o
n
n
e
y
tr
i-
n
o
s
i
M
y
u
o
n
a
n
ti
n
e
y
-
tr
in
o
s
i
E
le
k
tr
o
n
P
o
z
it
ro
n
M
y
u
o
n
(
m
y
u
-
m
e
z
o
n
)
M
u
s
b
a
t
m
y
u
o
n
M
u
s
b
a
t p
io
n
M
a
n
fi
y
p
io
n
N
e
y
tr
a
l
p
io
n
M
u
s
b
a
t
k
a
o
n
M
a
n
fi
y
k
a
o
n
N
e
y
tr
a
l
k
a
o
n
N
e
y
tr
a
l
a
n
ti
-
k
a
o
n
— cn
m
oo
o> o —i
m
fT)
«+
m
\o
Z
a
n
-a
-
la
r
g
u
-
ru
h
i
F
o
to
n
L
e
p
to
n
-
la
r
M
e
z
o
n
-
la
r
I
255
www.ziyouz.com kutubxonasi
=5. fe; r- rn
+ +
C - e T '
N '. '« w %
'te
\ % % °K *te Jr
+
W
'te °? J
+
?
5 + 2 ¥
1
j a, tes, a. c
icj
. )C a.
b
ta. ic ^
i^
c
ie
^ ^
1«) ^ >■]
b
CJCJCJCJCJ
CJ CJ
n
n
n
^
n
CJ
CJ
CJ
CJ
o
CJCJC»CJ
C J C ^ C J C J
-H
-H
r-(
O
o
»-•
-H
—
H
rH
—
H
—
-H
-H
- H -
h
O O
o
-H
—
H
—
H
rH
-
H
-
H
—
H -
h
(\1(N
cn
<
n
r*"i
m
o
o
o
n
o
+
|
+
|
+
|
+
i
'f
+
T
T
T
+
1
l 1 1 l l
1
1
1
1
1
1
1
1 1
1
1
1
1
1
1 l 1 1 1
l
1
1
1
1
l
!
1 1
1
1
1
1
1
+ "7 + *T+
7
+
7
+
7
+
7 + 7
+
7 +
7
o
+
1
0
0
0
0
+
7
o
o
7
7
o o
7
7
7
7
+ + cn
8 §
^
f f s
c3 1» uS in
03
I cT r i c J
oo
^
SS
o o
rn cn
<
n
(N vq vq ^
oo oo o \ o \ -
h
m m f O f O *-H
ov Ov
A
ov
H
C*
W ifl
ON
—' - H
-
h
co
tn
- H
- H
CN
ajft. s *R ^
*»s
It*^
ll] tl)]
h)
itij
«q
a |
1
I *
o
o
>■, «
I ^ l l l
2 §
g, I
Eb co
g .1
V
'O
Qi a
'5o *<
1 1
2 '3
u ^
o , g
'
cj
) ■<
2 9
S, M
5b c/3
2 « .
« 8,-& 2
d .£ r
m
a a
I I | § ! I
I a -i ■*
2 3 2 “ 2 -
■a | | 8.1 8,
W o o <3 o b O
c , q .
00 ■<
Adronlar.
oo
r -
fN
V
- H
cs
256
www.ziyouz.com kutubxonasi
ko ‘rsatadi. Zarra zaryad multipleti
i
ta zarradan tashkil topgan bo‘lsa, uning
izotopik spini quyidagicha aniqlanadi:
r _ ( * - ! )
2
'
A g arT = 0 bo‘lsa, i = 1 singlet, masalan A 0 - giperoni
T = 1/2 bo‘lsa, i = 2 dublet, masalan proton, neytron;
T = 1 b o‘lsa, i = 3 triplet, masalan
n*,
;r°m ez o n .
Kuchli o ‘zaro ta ’sirda bir zaryad multipletiga kiruvchi va o ‘zlarini bitta
zarra kabi tutuvchi zarralar elektromagnit o ‘zaro ta ’sir ostida massalari
va zaryadlari bilan farqlanuvchi zarralarga aylanadi. MaMumki, uchta
n -
m ezon
n +, n°, n~
bir-biridan faqat zaryadlari bilan farq qiladi.
n -
m ezonning izospini
T =
1, izospin proyeksiyalari e s a T z = +1, 0 ,- 1 ga
teng. Elementar zarralarning elektrzaryadi, izospin proyeksiyasi va barion
zaryadi o ‘zaro quyidagicha bog‘langan:
=
(7.4.1)
Izotopik spinning saqlanish qonuni izotopik fazodagi almashtirishlarga
nisbatan kuchli o ‘zaro ta’sirning simmetriyasi (invariantligi) bilan bog‘liq.
Kuchli o ‘zaro ta ’sirdan boshqa hamma o ‘zaro ta ’sirlar bu simmetriyaga
ega emas, ya’ni ularda izotopik spinning saqlanish qonuni buziladi. Kuchli
o ‘zaro ta’sirga nisbatan izospin va uning proyeksiyasi yaxshi saqlanuvchi
kvant sonlari bo‘lsa, elektromagnit o ‘zaro ta ’sirga nisbatan esa faqat uning
proyeksiyasi saqlanadi yaxshi kvant soni boMadi.
M urakkab sistemaning toMa izotopik spini shu sistemaning tarkibiga
kiruvchi zarralar izotopik spinlarining vektor yigMndisiga teng. Izotopik
sp in n in g v e k to r y ig ‘ in d isi od d iy sp in n in g v e k to r y ig ‘indisi kabi
hisoblanadi. M asalan, nuklon-pion sistemasining izotopik spini 1/2 ga va
3/2 ga teng. Chunki nuklon uchun T = 1/2, pionniki T = 1, ulam ing
vektor yig‘indisi 1/2 yoki 3/2 boMadi.
8.
G ‘alatilik . 1951-yilda ajoyib xususiyatga egaboMgan zarralar kashf
etildi. Bu zarralarni boshqa odatdagi zarralardan farqlash uchun (
S
)
g ‘alatilik kvant soni kiritildi. Bu zarralar g ‘alatiligi shundaki, ular kuchli
o ‘zaro ta ’sir orqali yuz beruvchi jarayonlarga xos vaqtlarda (~10“23s) hosil
boMadi, lekin hosil boMgan zarralar nisbatan katta yashash vaqtiga ega
257
www.ziyouz.com kutubxonasi
(10_8-10_10s). Reaksiyada energetik jihatdan mumkin bo‘lsada, yolg‘iz
g ‘alati zarra tug‘ilmaydi, g‘alatilikka ega bo ‘lgan zarralar bilan birgalikda
vujudga keladi. Masalan:
p + p
->
p +
A° +
K +, n~
+
p
- > A° +
K °
va h.k.
G ‘alati zarralar uchun g ‘alatilik noldan farqli bo‘lib,S = ± 1 ,± 2 , ±3
bo‘ladi. G ‘alatilik quyidagi formula bilan hisoblanadi:
T
B + S
cl = T + ^ ~ -
(7.4.2)
Barion va g ‘alatilik zaryadlar yig‘indisini gip erzary ad deb ataladi, Y
= B ± S, shuning uchun (7.4.2) ni quyidagicha yozaolamiz:
r
Y
G ‘alatilikn in g saqlanish qonuni kuchli va elek tro m agnit o ‘zaro
ta’sirlardao‘rinli bo‘lib, kuchsizo‘z a ro ta ’sirdabuziladi. G ‘alatilikadditiv
kattalik, ya’ni murakkab sistemaning g ‘alatiligi uni tashkil etuvchilari
g ‘alatiliklarining arifmetik yig‘indisiga teng.
7.5-§. E le m e n ta r z a rra la rn i sistem aga solishga u rin is h la r
E le m e n ta r z a rra la r m a ssa la rig a q arab k u c h siz o ‘zaro t a ’s ird a
qatnashadigan leptonlarga, kuchli o ‘zaro ta 's ir bilan yuz beradigan
jarayonlarda qatnashuvchi adronlarga b o ‘linishini k o ‘rdik. F otonlar
elektromagnit ta’sirni tashuvchi zarra bo‘lib, u alohida sinfni tashkil etadi.
Leptonlar haqiqiy elementar zarralarni tashkil etsa kerak. Leptonlar
e,
M , T v
a ularning neytrinolari va antizarralari hammasi 12 ta. Leptonlar
yo absolyut barqaror yoki yadroviy masshtablarda ju d a katta yashash
vaqtiga ega. Leptonlar nuqtaviy obyektlardir, y a’ni yuqori energiyalarda
ham ichki tuzilishga ega emasligi aniqlangan. Shuning uchun ham leptonlar
haqiqiy elementar bo‘lsa kerak. Shu fikrlar fotonlarga ham taalluqlidir.
Adronlar soni jud a ko‘p, ko‘pchiligi rezonanslardan iborat bo‘lib, ju d a
qisqa yashash vaqtiga ega. Ular elektromagnit strukturaga ega ekanligi
tajribalarda aniqlangan.
Yuqori energiyali elektronlarning protonlarda sochilishini o ‘rganish
258
www.ziyouz.com kutubxonasi
protonlarning ichida qandaydir diskret tashkil etuvchi m arkazlar mavjud
ekanligini k o‘rsatdi. Protonning tarkibiga kiruvchi bu nuqtaviy zarralarni
R.Feynm an p a rto n la r deb atadi. Parton — inglizcha so‘z bo‘lib, b o ia k ,
qism degan m a’noni anglatadi. Parton nazariyasi boshqa leptonlarning
p ro to n la rd a so chilish i, p ro to nlarn in g p ro to n lard a so ch ilish id a ham
tasdiqlandi.
K v a rk la r n a z ariy a si y a ra tilg a c h , p a rto n la r kv ark , a n tik v a rk va
glyuonlardan tashkil topgan degan fikr aytildi. Shunday qilib, elem entar
zarralarni kvarklardan tashkil topgan degan kvarklar nazariyasi yaratildi.
7.6-§. E le m e n ta r z a r r a la r izom u ltip let va s u p e rm u ltip le tla ri h a q id a
M .Gell-M ann va K.Nishidj imalar adronlarni izomultiplet deb ataluvchi
sistema asosida guruhlash m umkinligini ko ‘rsatdi. Bu sxemada asosan
b ir x il s p in , j u f t li k va b arion z a ry a d li a d ro n la r a lo h id a -a lo h id a
izomultipletlarga birlashadi. Ulaming massalari ham taxminan bir xil, lekin
izom ultiplet zarralari izospin proyeksiyasi Tz bilan farqlanadi.
7.1-rasm da barion zaryadli B = 1, spin va juftligi Ip = l/2 + bo‘lgan
nuklonlar va giperonlar izomultipletligi keltirilgan.
7.1-rasm
B u izo m u ltip leto ‘shavaqtdanom a’lu m b o ‘lgan A " , S ° , S ° giperonlar
m avjudligini bashorat qildi va keyinchalik bu zarralar tajribada topildi.
1961 -yilda M .Gell-M ann va Yu.Neeman unitar simmetriya deb nom olgan
259
www.ziyouz.com kutubxonasi
z a rra la rn i guru h larg a b irla sh tirish m u m k in lig in i an iq la d i. U n ita r
simmetriya sxemasi asosida mezonlar bir yoki sakkizta zarralardan iborat
oilani, adronlar esa bir sakkiz yoki o ‘nta zarralardan iborat oilalami tashkil
etadi (7.2-rasm). Izospin va giperzaryad Y = B + S kvant sonlarining
olish mumkin bo‘lgan qiymatlari har bir oila uchun m a'lum kvant sonlar
panjarasini hosil qiladi.
Spin I = 1/2
- I
-'A
0
l/2
1 Tz
Spin I = 0
...K°f
7 T
3> Do'stlaringiz bilan baham: |