5-Laboratoriya ishi

Ranglovchi moddalar
. Meva va sabzavot turli pigmentlarga ega. 
Xlorofillar
. Bu pigmentlar pishib yetilmagan meva va sabzavot hamda 
barglarga yashil rang beradi. O‘simliklarda xlorofill miqdori quruq modda 
miqdorining qariyb 1% ni tashkil etadi. Unga odatda boshqa rang beruvchi modda 
– karotinoidlar yo’ldosh bo’ladi.
Xlorofillar suvda erimaydi, ammo yog’da eriydi. 
Efir moylari
. Efir moylari meva va sabzavot po’stlog’ida yig’iladi. Aromatik 
moddalarga ziravorlar va ko’katlar juda boy: petrushka, selderey, ukrop, estragon, 
bazilik, koriandr, mayoran (0,05 dan 0,5% gacha, alohida hollarda 1% efir 
moylariga ega). Mandarin po’stlog’ida 1,8 -2,5% efir moylari mavjud, piyozda 
0,05% gacha, sarimsoqda qariyb 0,01%. Ko’plab meva va sabzavotda efir 

---

moylarining miqdori 0,001% dan oshmaydi. 
Efir moylari mevalarga hid beradi, inson organizmida esa oshqozon shirasi 
ajralishi va ovqatning yaxshi hazm bo’lishiga yordam qiladi. Efir moylari 
uchuvchan moddalar, bo’lib qaynatish vaqtida ma‘lum qismi yo’qoladi. Efir 
moylarining aksariyati suvda erimaydi. Ular turli organik moddalarda eriydi. 
Ayrim sabzavotlar (piyoz, sarimsoq) ning efir moylari antibiotik xususiyatlarga 
ega. 
Mineral moddalar
. O‘simlik to’qimalarida barcha tirik hujayra va 
to’qimalarning tarkibiy elementlariga kiruvchi mineral moddalar mavjud. O‘simlik 
va hayvonot organizmining kerakli muhim fiziologik funksiyasi u yoki bu mineral 
modda yetishmasligi tufayli buziladi. Meva va sabzavotdagi mineral moddalarni 
inson organizmi yaxshi hazm qiladi. 
Mineral moddalarning miqdori mahsulot o’lchangan miqdorini yoqishda hosil 
bo’lgan kul miqdori orqali topiladi. Meva va sabzavotni yoqishda hosil bo’ladigan 
kul miqdori 0,2 – 1,8% ni tashkil etadi. 
Mineral moddalar kulda yuzdan ulushi bo’lgan makroelementlar (kaliy, 
kalsiy, fosfor, natriy, magniy, xlor) va kulda mingdan ulushi bo’lgan 
mikroelementlar (temir, mis, rux, yod, bariy, xrom, bor, alyuminiy, kobalt va b.) 
dan iborat. 
Kulning qariyb 50% ni kaliy oksidi tashkil etadi. Bu modda protoplazmaning 
suv tutish xususiyatini oshiradi. Fosfor va oltingugurt oqsil tarkibiga kiradi va 
hujayraning energiya almashish jarayonlarida muhim rol o’ynaydi. Fosfor 
kimyoviy birikmalarning reaksiyaga kirish qobiliyatini balandroq qiladi. 
Vitaminlar
. O‘simliklar vitamin sintez qilish xususiyatiga ega. 
Organizmlarda vitaminlar yetishmasligi moddalar almashinishi buzilishiga olib 
keladi, organizmning umumiy tonusi o’zgaradi va ishlash qobiliyati pasayadi. 
Kasallik - organizmda yetishmagan vitamin turiga bog’liq. 
Vitaminlarning ko’pchiligi – noturg’un moddalar, qayta ishlash jarayonida 
ular u yoki bu darajada parchalanadi. 
Fitonsidlar
. Ko’plab o’simliklarda mikroorganizmlarni o’ldiruvchi moddalar 
mavjud. Bu moddalar o’simlik antibiotiklari va fitonsidlari deb ataladi. Fitonsidlar 
piyoz, sarimsoq, sabzi, lavlagi, pomidor, shirin qalampir, oq boshli karam, 
kartoshka, qo’zoqli loviya, sitrus mahsulotlar, ryabina, qora qorag’at, turli 
ziravorlarda mavjud. Baqlajonda fitonsidlar miqdori kam, kabachok, patisson, 
rangi karamda esa ular umuman yo’q. 
Kartoshkaning fitonsidlik xususiyatlari solanin borligi tufayli, sabzida – efir 
moylari, lavlagida – antotsianlar tufayli. Sarimsoq fitonsidi – allitsin sof 
ko’rinishda ajratilgan. U allin aminokislotasidan tashkil topgan. 

---