|
Глиал ҳужайралар: турлари, тузилиши, функциялари.
Нейроглия - (юнон neuron – нейрон нерв ва glia - елим) - дастлаб нейронлар ва нерв
толалари орасидаги бўшлиқни тўлдириб, уларни елим каби бир-бирига
боғлайдиган модда борлиги ҳақидаги фикр.
Нейронлар фаолиятини таъминловчи нерв тўқимаси элементларининг кенг
гетероген гуруҳи.
Нейроглиянинг вазифалари:
Нейронларнинг
қўзғалувчанлигини
ўзгартириш
Нейронлар сонини
ошириш (эмбрионал давр)
Марказий нерв системаси
массасининг кўп қисмини
ташкил этади; (50%)
Бўлинишга қодир, (глиоз,
глиомалар)
Нейроглиянинг вазифалари:
Таянч
Трофик (озиқ)
Чегараловчи функция
Тўсиқ (барьер)
Секреторлик
Ҳимоя (ГЭБ)
Интертицийдан
нейротрансмиттерларни ва
ортиқча К+ ни сўриб олиш
Нейроглиянининг қўйидаги турлари бор
•
Макроглия (глиоцитлар)
1) эпендимоцитлар;
протоплазматик
2) астроцитлар;
толали(фиброзли)
3) олигодендроцитлар.
•
Микроглия (глиал макрофаглар)
11
Глиал ҳужайраларнинг турлари, жойлашуви
12
Глиал ҳужайраларнинг турлари, жойлашуви
13
Нейронлар классификацияси
1.
Ўсимталар сони бўйича:
Аксонсиз;
Монополяр;
Биполяр;
Мультиполяр;
Псевдоуниполяр.
2. Бажарадиган вазифасига кўра:
Афферент (сезувчи)
Оралиқ (ассоциатив)
Эфферент (ҳаракатлантирувчи);
4. Ишлаб чиқарилаётган моддаларнинг
кимёвий табиатига кўра:
Адренэргик;
Холинэргик;
Пептидэргик,
Норадренэргик,
Дофаминэргик,
Серотонинэргик ва бошқалар.
3. Стимуллар (қўзғатувчилар)
таъсирининг сезувчанлигига
кўра:
Моносенсор
Бисенсор
Полисенсор
•
Умуртқали ҳайвонларнинг
асаб тизимида
биполяр ва мультиполяр
нейронлар бўлса,
•
униполяр нейронлар асосан умуртқасиз ҳайвонларда учрайди.
•
Униполяр ва псевдоуниполяр нейронлардан чиққан битта ўсимта
сомадан узоқлашмасдан Т-шаклида иккига шохланади.
•
Уларнинг бири аксон иккинчиси дендрит ҳисобланади.
•
Псевдоуниполяр
нейронлар
соматик рефлекслар ёйининг афферент
қисмини ташкил қилади.
СЕНСОР н.
ИНТЕРНЕЙРОН
МОТОР н.
1. МОНОСЕНСОР
ҚЎЗҒАТУВЧИ
ҲАРАКАТ
МОНОМОДАЛ
ТОРМОЗЛОВЧИ
СЕКРЕТОР
ПОЛИМОДАЛ
МОДУЛЛОВЧИ
ТРОФИК
2. БИСЕНСОР
3. ПОЛИСЕНСОР
Нейронлар классификацияси
•
Моносенсор
нейронлар.
Улар
пўстлоқнинг
бирламчи
проекцион
зоналарида кўплаб жойлашади ва фақат сезувчанлик сигналларига
жавоб беради.
•
Мисол
учун,
бош
мия
яримшарлари
визуал-кўрув
кортекси-
пўстлоғидаги нейронларининг асосий қисми кўз тўр пардасининг фақат
ёруғлик билан стимулланишига реакция беради.
•
Моносенсор нейронлар битта қўзғатувчининг турли сифатларига
сезувчанлигига кўра функционал жиҳатдан бўлинади.
•
Шундай қилиб, бош мия яримшарларининг эшитиш соҳасининг алоҳида
нейронлари 1000
Гц
товушни эшитишга жавоб бериши ва бошқа
частотадаги товушларга жавоб бермаса -
бу мономодал деб номланади.
•
Икки хил тонга жавоб берадиган нейронлар бимодал, уч ва ундан
ортиқлариги эса полимодал дейилади.
МОНОСЕНСОР, МОНОМОДАЛ, ПОЛИМОДАЛ
Бисенсор нейронлар.
Улар кўпроқ анализатор пўстлоғининг
иккиламчи зоналарида
жойлашади ҳамда ўзининг ва бошқа
сезгиларнинг сигналларига жавоб бера олади.
Масалан, бош мия катта катта яримшалари кўриш қобиғининг
иккиламчи
зонасидаги
нейронлар-
кўриш
ва
эшитиш
стимулларига жавоб беради.
Полисенсор нейронлар
. Улар кўпинча бош мия катта яримшалари
ассоциатив зоналарининг нейронлари.
Улар эшитиш, визуал (кўриш), тери ва бошқа рецептив
тизимларнинг таъсирларига жавоб бера олади.
БИСЕНСОР, ПОЛИСЕНСОР
Ўйлаб жавоб беринг!
Нимага Ю. Цезар бир пайтда кўриш,
эшитиш ва ёзишни бажара олган?
НЕЙРОНЛАРНИНГ АСОСИЙ ФУНКЦИЯЛАРИ
СЕНСОР-
ташқи
муҳитдан
стимулларни қабул қилиш ва ва
бошқа кўринишга айлантириш;
ИНТЕГРАТИВ
- қабул қилинган
стимулларни сақлаш ва қайта
ишлаш;
МОТОР-
ҳаракатланиш системаси
ишини бошқариш (ихтиёрий ва
ихтиёрсиз)
Рецептор;
Ахборот сақлаш;
Синтез;
Транспорт;
Генератор;
Кодловчи;
Ўтказувчи;
Секретор;
Трофик.
Нейрон тузилиш назарияси
(Р.Кахаль):
•
Нейронлар ўсимталари билан
битта морфологик бутунликни
ҳосил
қилади;
•
Нейронлар
генетик жиҳатдан бир хил
, битта нейробластдан келиб
чиққан;
•
Нейронлар
функционал жиҳатдан бир бутун
;
•
Нейрон бўйлаб
қўзғалиш бир йўналишда
- дендритлардан аксонларга
тарқалади;
•
Трофик бирлик
нейронга хосдир (нейронларнинг таналарини олиб
ташлашса аксонлар нобуд бўлади ва аксон боғланганда ҳужайра ўлими
содир бўлади.).
•
Патологик реакциялар
ҳам нейронларда
умумий бирликда
кечади
Нейроннинг ўтказувчанлик функцияси
Нейрон бўйлаб ўтказувчанлик тезлиги нерв толасининг тузилишига (миелин
қобиғининг мавжудлиги ёки йўқлиги) ва унинг диаметрига боғлиқ.
Миелинли нерв толалари 5 - 120 м/с, миелинсиз асаб толалари эса - 0.5 - 2 м/с.
тезликда нерв импульсини ўтказади;
Миелинли ва миелинсиз асаб толалари.
•
Аксонлар миелин қобиғли ва қобиғсиз бўлади.
Миелинли тола
цилиндр ва уни
ўраб олган миелин ва Шванн қобиқларидан тузилган. У цилиндр мембрана (ёки
аксолемма) ва аксоплазмага эга. Миелин парда Шванн ҳужайраларининг маҳсули
бўлиб, липид ва оқсилдан тузилган. Миелин парда электр изоляцияси ролини
бажаради.
•
Миелинсиз толалар
фақат Шванн қобиққа эга бўлиб, асосан
вегетатив асаб
тизимида
учрайди.
•
Қўзғалишнинг тарқалиши.
Аксонларнинг асосий вазифаси сомада ҳосил бўлган
қўзғалишни ўтказишдан иборат.
Миелинли ва
миелинсиз
толалар
қўзғалишни ўтказишда бир-биридан фарқ қилади.
•
Миелинсиз
толадаги
қўзғалиш секин-аста ўқ цилиндр мембранаси бўйлаб
узлуксиз тарқалади. қўзғалишнинг тарқалиш тезлиги миелинсиз асаб толаларида
аксоннинг диаметрига боғлиқ. Уларнинг диаметри 100 мкм дан 1000 мкм гача
бўлади. Миелинли асабларда эса аксон диаметри, миелин ҳисобига йўғонлашган.
Миелинли асаб толасининг диаметри 12 мм дан
22
мм гача бўлади.
Кўзғалиш бир секундига 70 метрдан 120 метргача тезликда ўтказилади.
•
Миелинсиз тола қанча йўғон бўлса, қўзғалиш шунча катта тезлик билан
ўтказилади.
•
Аксон ўқ цилиндрининг миелин мембрана билан узилиб-узилиб ўралиши ва
миелиннинг катта электр қаршиликка эга бўлишлиги қўзғалишни сифат
жиҳатидан янги усулда тарқалиши учун шароит яратади. Миелин ўралмай
қолган зонасида эса электр қаршилик жуда кам. Аксоннинг Ранвье зонаси,
яъни миелин урамай қолган қисмига ҳар томонлама ичкарига ботик холатда
кўриниб туради. Ботиқ қисм мембранасида махаллий токнинг ўзгариши
поғона даражага еткач, ҳаракат потенциали пайдо бўлади. ҳосил бўлган
қўзғалиш импульси миелинли участкани четлаб,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
