O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. Matkarimov, F. Ahmadjonov

mo‘rtlikning kritik harorati
deyiladi.
Ko‘pgina metall va qotishmalarda (birinchi navbatda,
hajmiy-markazlashgan kubsimon va geksagonal panjaralilarda)
harorat pasayishi bilan qovushoq yemirilishdan mo‘rt yemiri-
lishga o‘tish kuzatiladi, bu hol zarbiy qovushoqlikning pasayi-
shida va sinish xususiyatining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi.

---

72
Metallning tuzilish holatiga va mustahkamlik darajasiga qarab,
mo‘rt yemirilishga o‘tish asta-sekin yoki keskin bo‘lishi
mumkin.
Sovuqlayin sinish bo‘sag‘asining yuqoriligi 
T
yu
va plastik 
T
p
chegaralari bo‘ladi. Bu haroratlar oralig‘ida qovushoq tolali
sinishdan mo‘rt kristall sinishga o‘tish yuz beradi. Sovuqlayin
sinish bo‘sag‘asi, ko‘pincha, sinash haroratiga qarab aniq-
lanadi, bunda singan joyda 50 % qovushoq tolali tashkil etuvchi
T
50
bo‘ladi. Sovuqlayin sinish bo‘sag‘asi qancha yuqori bo‘lsa,
metallning mo‘rt yemirilishiga moyilligi shuncha katta bo‘ladi.
Buyumlarni sovuqlayin sinish bo‘sag‘asidan yuqori haroratlarda
ishlatish kerak, shunda mo‘rt yemirilish bo‘lmaydi.
Sovuqlayin sinish bo‘sag‘asiga metall donlarining katta-
kichikligi, kimyoviy tarkibi, masshtab omili (buyumning o‘l-
chamlari), zo‘riqish to‘plagichlari, yuklanish tezligi va boshqa
omillar ta’sir etadi.
K
2
=
EG
/(1 — 
µ
2
) – yassi deformatsiyalangan holati
uchun, bunda
µ
– Puasson koeffitsiyenti (metallar uchun —0,3).
Yassi zo‘riqqan holatda namunaning qalinligi bo‘yicha zo‘riqish
bo‘lmaydi. Yemirilishga siljish sabab bo‘ladi.
Yassi deformatsiyalangan holat uchun namunaning qalinligi
bo‘yicha deformatsiyaning yo‘qligi xos bo‘lib, yemirilish uzilish
yo‘li bilan yuz beradi.
Yemirilish qovushoqligiga sinashda diagrammalar tuziladi,
ular darz uzunligi kattalashishining qo‘yilgan kuchlanishga
bog‘liqligini ko‘rsatadi.
K
kattalikdan hisoblashda foydalaniladi. Uning qiymatini
bilgan holda, yemiruvchi zo‘riqishlar qiymatini darzning shakli va
uzunligiga qarab aniqlash va, aksincha, detaldagi ish zo‘riqishni
bilgan holda darzning yemirilish sodir bo‘lgan uzunligini oldindan
aytish mumkin. O‘z-o‘zidan yemirilishga o‘tish paytidagi
zo‘riqishlar intensivligi koeffitsiyentining qiymati 
K
u
(yassi zo‘-
riqish sharoiti uchun) yoki 
K
1u
(yassi deformatsiyalanish sha-
roiti uchun) bilan belgilanadi va