O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. Matkarimov, F. Ahmadjonov

Parchinlash
– plastik deformatsiyalash tufayli metall ma-
teriali tuzilishi va xossalarining o‘zgarishi.
Plastik deformatsiyalanish natijasida kristall panjara bu-
ziladi, metall donlari deformatsiyalanadi va muayyan yo‘nalish
oladi, deformatsiyalanishga qadar don teng o‘qli shaklda
bo‘ladi, deformatsiyalangandan keyin sirpanish tekisliklari
bo‘yicha siljishi natijasida donlar ta’sir etayotgan kuchlar
yo‘nalishida cho‘ziladi va tolali tuzilish hosil qiladi.
Deformatsiya qancha kuchli bo‘lsa, donlar shuncha ko‘p
cho‘ziladi va nihoyat 80—90 % deformatsiyalanganda donlarning
chegaralari yaxshi ko‘rinmaydi. Bunga sabab shuki, deforma-
tsiyalanish natijasida ichki zo‘riqishlar paydo bo‘ladi, kristall
panjara buziladi, don o‘rta qismining ishlanuvchanligi chekka
qismlarining ishlanuvchanligiga yaqinlashadi.
Muayyan metallda plastik deformatsiyalanishdagi siljish
kristall bo‘yicha ko‘chishlar natijasida sodir bo‘ladi. Lekin plastik
deformatsiyalanish metallda yangi ko‘chishlarning paydo
bo‘lishi va to‘planishiga olib keladi. Deformatsiyalanmagan
metallda ko‘chishlar zichligi 1 sm
2
da 10
6
—10
8
ni tashkil etadi,
deformatsiyalangandan keyin xuddi shu metallda u 1 sm
2
da
10
10
—10
12
ga yetadi. Deformatsiyalangan metallda ko‘chish-
larning to‘planishi ularning kristall holida harakatlanishini qi-
yinlashtiradi va sekinlashtiradi, bu esa, o‘z navbatida, metall-
ning deformatsiyalanishga qarshilik ko‘rsatishiga, ya’ni uning
puxtalanishiga sabab bo‘ladi.
Deformatsiyalanmagan metallga nisbatan deformatsiya-
langan metallning energiya zaxirasi ko‘p va muvozanatlash-
magan, termodinamik beqaror holatda bo‘ladi. Bunday me-
tallda, hatto xona haroratida ham uni yanada beqaror holatga
olib keladigan jarayonlar o‘z-o‘zidan sodir bo‘lishi mumkin.
Lekin, agar deformatsiyalangan metall qizdirilsa, bu jarayon-
lar tezligi ortadi. Ozroq qizdirish (temir uchun 300—400 °C)
kristall panjaradagi buzilishlarni yo‘qotadi, lekin mikrotuzilish
o‘zgarishsiz qoladi, donlar avvalgidek cho‘zilgan bo‘ladi. Bunda
puxtalik qisman pasayadi, plastiklik esa ortadi. Bunday ishlov
berish