O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. Matkarimov, F. Ahmadjonov

1.5. Qotishmalarning holat diagrammasi
Metallarning kristallanish grafigi.
Har qanday metall va
qotishmalarning ichki tuzilishi, xossalari, uni qizdirganda va
sovitganda ro‘y beradigan hodisalar aralashmaning bir-biri
bilan qanday miqdorda aralashishiga bog‘liq. Odatda, metall
(qotishma) sovitilgan vaqtda kristallanadi, ya’ni suyuq holatdan
qattiq holatga o‘tadi. Bunday kristallanish 
birlamchi kristallanish
deb ataladi (6-rasm).
6-rasm.
 
Kristallanish
darajasi.

---

16
Qotgan metallning sovishi nati-
jasida qaytadan kristallanishi 
ikki-
lamchi kristallanish
deb aytiladi. Kris-
tallanish jarayonini yaxshiroq o‘rga-
nish uchun uni grafik ko‘rinishda
ko‘rib chiqamiz (7-rasm).
Grafikdan ko‘rinib turibdiki, ha-
rorat ma’lum darajaga yetganda bir-
muncha o‘zgarmay turadigan to‘xtash
(bu to‘xtashlar sovitganda ham mavjud
bo‘ladi) bo‘lib, bunda ichki o‘z-
garishlar sodir bo‘ladi.
Metall qizdirilgan vaqtda berilgan
issiqlikni o‘ziga yutadi, sovitilganda esa
undan issiqlik ajraladi, bu esa metallni
qizdirganda yoki sovitganda to‘xta-
tishlarga sabab bo‘ladi.
Metallning biror holatida yoki tu-
zilishidagi o‘zgarishlarga mos keladigan
harorati 
kritik nuqta
deb aytiladi. Eri-
gan metallning kristallanishi uchun
erish haroratidan pastroq bo‘lgan haro-
ratgacha sovitish kerak, chunki ana shu
haroratda atomlar aniq bir sxema bo‘-
yicha guruhlanib, kristall hosil qiladi.
Metallning erish va sovish grafigi.
Metallarning kristallanishi
 pirometr
deb ataluvchi asbob bilan aniqlanadi, ya’ni ma’lum vaqt ichida
suyuq metallning qotishi yoki metallning qattiq holatdan suyuq
holatga o‘tishi kuzatiladi. Ma’lum vaqt birligida yuz bergan
o‘zgarishlar yozib olinib, olingan material bo‘yicha sovish yoki
qotish egri chizig‘i harorat va vaqt koordinata o‘qlarida chiziladi.
Ma’lumki, qotishma ikki va undan ko‘p elementlarni bir-
biri bilan aralashtirib hosil qilinadigan birikmadir. Ko‘pchilik
qotishmalar eritish yo‘li bilan olinadi, lekin elektroliz, bug‘
holatiga o‘tkazib va boshqa usullar bilan ham qotishma olish
mumkin. Aralashmalar ichida metallmas elementlar ham
bo‘lishi mumkin, ammo asosiy elementni metall tashkil etadi.
Hamma metallar ham aralashib qotishma hosil qilavermaydi.
Misol uchun, temir bilan qo‘rg‘oshin aralashmasidan qotishma
hosil bo‘lmay, balki qatlamli birikma hosil bo‘ladi.
7-rasm.
 
Metallning
sovish va erish grafigi.
° Ñ
t
er
t
t
er
t
kg
° Ñ
t
t
t
kg
t
er
° Ñ

---

17
Qotishmalarning holat diagrammasi erigan aralashmaning
qotish jarayonida tuzilish o‘zgarishini tavsiflab, berilgan
qotishmaning tuzilishi haqida yaqqol ma’lumot beradi. Holat
diagrammasi bo‘yicha berilgan qotishmaning tuzilishini va
xossasini avvaldan bilish mumkin. Bundan tashqari, holat
diagrammasi qotishmalarni termik ishlashni ilmiy jihatdan
asoslab berish uchun xizmat qiladi.
Qo‘rg‘oshin va surma bir-birida yaxshi erib, juda ko‘p
turdagi qotishmalarni hosil qiladi.
Ma’lumki, qotishmaning holat diagrammasini chizish
uchun erish va kristallanish kritik haroratlari va nuqtalari zarur
bo‘ladi. Ular tajriba yo‘li bilan olinadi.