A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

Turkiston archasi yoki o ‘rik archa (Juniperus turkestanica
Korn.) 
daraxt yoki buta b o ‘lib, bir uyli yoki ikki uyli o‘simlik. 
Daraxtlarining bo‘yi 18 metrga, butalariniki 2 m gacha yetadi. Shox- 
shabbasi qalin. Po‘stlog‘i yupqa, kulrang. Novdalari ingichka, 
barglarining bo‘yi 2 mm, ovalsimon, uchi to‘mtoq, uchki tomonida 
smola bezlari bor. Qubbalari sershira, nihoyatda shirin ta ’mli, bo‘yi 10- 
15 mm, eni 8-10 mm, sharsimon yoki oval shaklda, yaltiroq. Ikkinchi 
yili yetiladi. Ularda bittadan urug‘ rivojlanadi.

---

Yerga tushgan urug‘lari 2-3 yilda unib chiqadi. Urug‘ini sepishdan 
oldin unga ishlov berib, birinchi yili k o ‘kartirish mumkin. Ninabarglari 
daraxtda 8-12 yil saqlanadi.
Bu archa Markaziy Osiyoda togiarda tarqalgan bo‘lib, dengiz 
sathidan 2000-3000 m (3500) balandliklarda o‘sadi. Archa o ‘rmonining 
eng yuqori mintaqasida o ‘sadi. Uni togiarda ko‘kalamzorlashtirish 
uchun ekish mumkin. Archa turlari orasida namsevar va sovuqqa 
chidamli tur hisoblanadi.
K aza k arch a yoki yer b a g ‘irla b o‘suvchi archa (Juniperus 
sabina L.). Bu archa turining tarqalish areali 0 ‘rta Don va Jiguli 
tog‘lari, Orenburg viloyati, Tarbag‘atay, Sibir va Qozog‘istonning dasht 
mintaqasidagi uncha baland bo im ag an to glar bilan chegaralangan. Bu 
archa Oltoy, Sayan tog‘lari da, Markaziy Osiyo, Qrim va Kavkazning 
shimoliy to g iarid a ham tabiiy o ‘sadi.
20-rasm. Kazak archa.
Bu archa turi Markaziy Osiyo toglaridagi archazorlami yuqori 
tarqalish chegaralarida 2800-3200 metr dengiz sathidan balandliklarda 
ham o ‘sadi. Balandligi 1.5 metrgacha bo‘lgan kichik daraxt bo‘lib, ko‘p 
hollarda yer bag‘irlab o ‘suvchi shox-shabba hosil qiladi. Ninabarglari 
tangachalar bilan qoplangan va 1-2 mm uzunlikda b o iib , novdada 3 
yilgacha saqlanadi.

---

Aprel-may oyida gullaydi. Ikki uyli, qubbalari eniga 8 mm kulrang, 
qora rangdan oqish-ko‘kish g ‘ubor bilan qoplangan. 2-6 mm meva 
bandida osilib turadi. Bu archaning ildiz tizimi yuzaki, tuproqqa va 
namga kam talabchan. Sovuqqa chidamli. Sekin o ‘sadi. Urug‘idan va 
qalamchalaridan ko‘payadi.
Ninabargi, qubbasi va shoxlari da zaharli xossalarga ega efir moyi 
mavjud. Bu archa turi boshqa turlar bilan archazorlar hosil qiladi, ular 
suvni 
saqlash, 
tuproqni 
himoyalash 
funksiyalarini 
bajaradi. 
Ko‘kalamzorlashtirishda foydalaniladi.