A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

rivojlanadi. Bu archa ikki uyli daraxt bo‘lib, bahorda changlanadi.
Urug‘chi qubba changlanishi yoki changlanmasligiga qaramay, urug‘
kurtak rivojlanaveradi. Tashqi ko‘rinishdan urug‘chi qubbaning urug‘i
bor yoki y o ‘qligini aniqlash mumkin emas, lekin urug‘lanmagan qubba
tez to‘kilib ketadi.
Qubbada urug‘lar ikkinchi yili kuzda yetiladi. Qubbalar kalta
novdalarda joylashadi. Ular yumaloq, diametri 1,5 sm gacha bo‘lib,
zangori rangda, tarkibida smola bor, zich nuqtali. Yetilganda ranggi
o ‘zgarib, undagi nuqtalar to‘kilib ketadi. Qubba 4-6 ta tangachasimon
barglaming o ‘zaro qo‘shilib o ‘sishi natijasida hosil boiadi. T o iiq
urugii qubba yetilgandan so‘ng keyingi yili bahorda to‘kiladi. Archa
turi urugidan k o ‘payadi. Urug‘i uchburchak, tuxumsimon, yerga

---

to‘kilgandan so‘ng qulay sharoitda 1-3 yilda unib chiqadi. Katta yoshida 
ildizi baquvvat bo‘lib rivojlanadi.
Zarafshon archasi qurg‘oqchilikka chidamli va issiqsevar daraxt. 
Semam tuproqli yerda yaxshi o ‘sadi. 1000 yilgacha yashaydi. Tog‘li 
mintaqalarda 
dengiz 
sathidan 
2800 
m 
balandlikda 
o ‘sadi. 
Qurg‘oqchilikka chidamli va ildiz tizimi baquvvat bo'lganligi sababli 
uni tog‘ qiyaliklariga ekish muhim ahamiyatga ega. Bu archa Markaziy 
Osiyo mamlakatlarida ham uchraydi.
Yarim sharsimon archa yoki saur archa (Juniperus semiglobosa
Rgi.) 
bo‘yi 10 m, diametri 0,6 m ga yaqin daraxt. Po‘stlog‘i och qo‘ng‘ir 
rangda. Novdalari osilib o ‘sadi va yarimshar shaklli shox-shabba hosil 
qiladi. Ular ingichka, tiniq yashil rangda. Barglari tangachasimon 
tuzilgan, bo‘yi 1,5-3 mm bo‘lib, uchki tomonida ovalsimon yoki 
cho‘zinchoq shaklda smola bezlari bor. Tangacha barglari qarama-qarshi 
joylashgan. Bu archa ikki uyli o ‘simlik. Qubbalari 4-6 ta tangachasimon 
barglardan iborat, ular kalta bandli b o ‘lib, ikkinchi yili yetiladi. Qubbada
2-6 tadan urug‘ rivojlanadi. U rug'ning bo‘yi 5 mm, eni 4 mm, romb- 
yumaloq shaklda, bir oz yassi, yonlari ingichka o ‘yiq chiziqli, jigar 
rangda.
Yarimsharsimon archa urug‘idan ko‘payadi. Dastlabki yillarda 
sekin, so‘ng tez o‘sadi. Bu archa ko ‘pincha zarafshon archasi bilan birga 
o‘sib, katta-katta archazorlar hosil qiladi. U dengiz sathidan 1500-2500 
m gacha baland bo'lgan yerlarda o ‘sadi. Unumdor tuproqli yerlami 
hamda nam havoni xush ko‘radi. Ayrim xillarining yog‘ochi qizg'ish va 
sersmola bo‘lib, qalam ishlab chiqarishda ko‘p foydalaniladi.
Markaziy Osiyo respublikalarida bu archa Pomir-Oloy va G ‘arbiy 
hamda Markaziy Tyan-Shanda tarqalgan. MDH ning janubidagi quruq 
iqlimli hududlami, jumladan, 0 ‘rta Osiyo respublikalarini tog‘li 
hududlardagi aholi yashash joylarini ko‘kalamzorlashtirishda undan 
foydalanish mumkin.