O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti

 

---

9 
1.2.
Til shakllari va uslublari 
Til (nutq) og‘zaki va yozma ko‘rinishlarga ega. Og‘zaki nutq so‘zlovchi 
gapirib turgan vaqt birligidagina mavjud bo‘lib, bu jarayon tugashi bilan nutq ham 
tugaydi. Ammo nutq ta’sirida uyg‘ongan hayolan berilgan axborot ma’lum vaqtga 
tinglovchi ongida saqlanishi, uning xulqiga ta’sir etishi mumkin. 
Og‘zaki nutq tezkorlik bilan (avtomatik tarzda) amalga oshadi. Og‘zaki nutqda 
so‘z birliklari va gaplarni modellari aytilmoqchi bo‘lgan fikrga monand holda 
tezkorlik bilan tanlanadi. 
Og‘zaki nutq tahrir imkoniyatidan mahrum. U qanday shaklda borliqqa kelgan 
bo‘lsa, shundayligicha tinglovchiga havola etiladi. Og‘zaki nutqda, odatda, muloqot 
uchun eng zarur jihozlar ifodalanadi.Bu bir tomondan vaqtni,ikkinchidan, nutq 
kuchini tejaydi. Shunga ko‘ra, unda uzundan-uzoq kirish va keng izohlar kam 
uchraydi. 
Og‘zaki nutq so‘z boyligi jihatdan yozma nutqqa nisbatan ancha kambag‘al 
bo‘ladi. Unda bir xil so‘zlar, bir xil shakllar bir qadar ko‘proq takrorlanadi. Og‘zaki 
nutqda so‘zlovchining faol nutqiy harakati to‘xtam (pauza), ohang, urg‘u, turli xil 
imo-ishoralar fikrni tinglovchiga yetib borishida muhim ahamiyat kasb etadi. Yozma 
nutq og‘zaki nutqdan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: nutqni yozayotganda 
muallif vaqt jihatidan bemalol fikrlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. U o‘z nutqining 
qismlarini va butun nutqni qayta-qayta tahrir qilishi, fikr uchun eng mos 
imkoniyatlarni tanlashi, gap tuzilishini qulaylashtirishi mumkin. Shuning uchun ham 

---

10 
 
Nutqning 
vazifaviy 
uslublari 
Rasmiy uslub 
Badiiy uslub 
Ilmiy uslub 
So‘zlashuv uslubi 
yozma nutq og‘zaki nutqdan ravondir. 
Stil – grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, yozish uchun ishlatiladigan uchi 
o‘tkirlashtirilgan tayoqcha ma’nosini anglatadi. Qadimgi rimliklar, greklar, stilga 
odamlarni ishontirish san’ati sifatida qaraganlar. Keyingi davrlardagi tadqiqotlarda 
uni stil (aslida uslub ma’nosida) alohida e’tibor berilmoqda. Uslub (stil) nutqning 
jamiyat ijtimoiy faoliyatining ma’lum tomoni bilan bog‘langan o‘ziga xos lug‘ati va 
boshqa xususiyatlariga ega bo‘lgan ko‘rinishi. U nutqning boshqa turlaridan o‘z ichki 
xususiyatlari bilan farqlanadi. Stil so‘zi bilan uslub so‘zlarining asosiy ma’nolari 
hozirgi kunda esa bir- biriga tengdir. Yozuvchining o‘ziga xos uslubi (yoki stili), 
badiiy uslubi (badiiy stil) va boshqalar.