Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tаʼlim vаzirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

extiyojni 
his qilishadi. Jumladan qorni och qorinni 
to‘ydirishga bo‘lgan ehtiyojni, har xil yovoyi xayvonlarni hujumidan saqlanish uchun uyga bo‘lgan 
extiyojni, savuqdan saqlanish uchun kiyimga bo‘lgan extiyojni va h. kazo. Shunga o‘xshash bir 
qancha extiyojlarga ko‘ra o‘zlariga extiyojlarini qondiraoladigan narsalarni yaratishlari zamirida 
ushbu chizmachilik fani vujudga kela boshlagan. 
Lekin o‘sha davrlarda aynan ushbu nom bilan atalmagan, balki biz ayayotgan ehtiyoj 
zamiridagina shakillanib, tokiy insoniyat o‘z boshidan rivojlanish bosqichlarini o‘tkazishi va 
uyg‘onish davrlarini vujudga kelishlari natijasida shakillana oshlagan. 
Chizmachilik asta sekinlik bilan o‘z davrlarida turlicha nomlar bilan, xandasa, tarx kabi nomlar 
bilan nomlanib, o‘sha davr talablari va extiyojlarini qondirishda va insonlarda paydo bo‘layotgan 
g‘oyalani ma’lum tartib va normalarga solib turuvchi fan sifatida hizmat qila boshlagan. Har bir davir 
davomida ushbu fanni o‘sha davrning tafakkuri keng, ilmiy nuqtayi nazari teran bo‘lgan shaxslari 
o‘zlarining va xalqning turmushini yengillashtirish maqsadida turli shakil va maqsadlarni amalga 
oshirishga mo‘ljallangan moslamalar, kashfiyorlar, qurulmalar, uskunalar, uy ro‘zg‘or buyum va 
jixozlarini yaratishgan. O‘zlari tamonidan bajarilgan va yaratilgan narsalari keying avlod uchun 
yetkazish maqsadida chizmalar ko‘rinishida yaratilgan buyum loyiha chizmasini vujudga 
keltirishgan. 
Demak ko‘rishmiz mumkinki va tarixdan ayonki chizmachilik fani bu xalqning insonlarning 
turmish ehtiyojlarini, ularning yashash sharoitlarini va albatta jamiyatning rivojini tamillash bilan 
birgalikda insonlardagi ongning yuksalishida va tafakkur va tasavvur qilish kabi bir qancha psixik 
jarayonlarning rivojlanishida hamda taraqiyyotni vujudga keltiruvchi fan sifatida etirof etiladi. 
Qaysikiy rivojlangan mamlakatni olmaylik uning rivojlanishi, taraqqiy etishi texnika texnalogiyalar 
bilan bog‘liq, shunday ekan biz bugunki kunda qaysi soha yoki kasb egashi bo‘lishidan qattiy nazar, 
bugunki kun o‘quvchilarini chizmachilk fanidan o‘z g‘oya va istaklarini amalga oshirishga qodir 
bo‘lgan yoshlarni tayyorlashimiz lozim. 
Buning uchun esa ta’limimizning asosiy bog‘inlaridan biri bo‘lgan umumiy o‘rta ta’lim 
maktablarida chizmachilik darsalarida o‘quvchilarda kerakli grafik bilimlarni shakillantirgan holda 
ularga erkin ijodiy loyihalash borasidagi tushuncha va g‘oyalarni ham shakillantirishimiz lozim 
sanaladi.
Tushuncha shakillanish jarayoni esa o‘z ichiga bir qancha psixologik jarayonlarni qamrab oladi, 
ya’niy o‘quvchilarda tushunchalarni shakillantirishida o‘qituvchi ushbu yuqorida keltirilgan psixik 
jarayonlarni xam inobatga olish lozim. O‘quvchi darsga tayyormi uni kayfiyati, xarakteri, 
tempramenti, ijtimoiy muhiti va hakozalarni o‘qituvchi birma-bir so‘rab surishtirib olish kerak degani 
emas balki, darsga kelgan bolani holatidan yuz mimikalaridan uni psixologik darajasini anglagan 

---

83 
holatda harakat qilishi lozim. Chunki bizga ma’lumki kayfiyati yoq, yoki harakteri og‘ir 
o‘quvchilarga sizni darsingizning ahamiyati yo‘q, bu holatni ijobiy tomonga o‘zgartirib dars o‘tishni 
boshlamasangiz darsingizni o‘zingiz hohlagan darajada o‘taolmasligingiz mumkin. 
Maktab chizmachilk darslarida loyihalash bo‘yicha mavzular bor, ammo juda kam soat 
berilgan, buning asosiy sabablaridan biri maktablarda chizmachilk fan soatlarining kamligida. Biz 
yuqorida keltirib o‘tilgan fikirlarni fanni shunchaki ulug‘vorlik darajasini ko‘rsatish maqsadida 
aytmadik, balki aniq bo‘lgan faktlarni keltirib o‘tildi, qarang biz chizmachilk fanini tild barcha 
kasblar uchun o‘ta muhm fan deb ayapmizu amalda uning aksi bo‘lyapti, nimaga biz rivojlangan 
mamlakatlar qatorida bo‘lishga intilamizu, amalda esa hali ham berilgan chizmani ko‘chirib chizib 
berish bilan kifoyalanyapmiz. Chizmachilik fanidan beriladigan vazifalar va grafik topshiriqlar 
qatoriga ijodiy loyihalash bandini kiritgan holda o‘quvchilarning chizmachilik fanidan olgan 
bilimlarini o‘zlari qiziqan g‘oyalarini ijodiy loyihalashga yo‘naltirishimiz o‘quvchilardagi fanga 
bo‘lgan qiziqishni va etiborni kuchaytiradi. 
Ijodiy loyihalashni har bitta chizmachilik mavzusida yoki topshiriqlarda qo‘llasak ayni mudao 
bo‘lardi. Masalan birgina chizmachilik fanida tutashmalar mavzusi misolida o‘quvchilarga aylana 
bilan tog‘ri chiziqni, ikkita aylanani uchunchi aylana yoyi yordamida ichki va tashqi tutashuvi va 
h.kazolar bo‘yicha kerakli grafikaviy bilimlarni bergan holda vazifa sifatida esa o‘zlari tasavvuri
orqali tutashuv elemenlari qatnashgan yangi loyiha yaratishni vazifa sifatida berish. Boshqa 
mavzularga ham huddi shu tarzda vazifalar berish orqali biz o‘quvchini ham tasavvur, tafakkurini va 
albatta faolligini oshiraolishimiz mumkin. Albata bularning barchasi o‘quvchilarga Davlat ta’lim 
standarti (DTS) lar bo‘yicha qilinishi borasidagi bilimlarni chuqur o‘rgatilgan holda amalga oshirish 
lozim bo‘ladi. 
Chizmachilk fani mavzulari doirasida ijodiy loyihalash tushunchalarini o‘quvchilar ongida 
tog‘ri tadbiq etaolinsa, nafaqat chizmachilk fani bo‘yicha o‘quvchilarning bilimini oshirgan, balki 
ularni ijodkorlikka, psixologik jixatdan aqlan va ma’nan yetuklikka yetaklay olamiz, faqatgina 
barchasini tog‘ri va sitqidildan bajarish lozim. Chizmachilik darslarida ijodiy loyihalash 
o‘quvchilarda o‘ziga nisbatan ishonchni, teranlikni va ayniqsa fikirlash qobiliyatlarini 
mulohazaliyliklari darajasini oshiradi, bu esa kelajakda yurtimiz xalqimiz uchun yangi bir kasfiyotlar, 
g‘oyalar yaratuvchi kadrning yetishib chiqishida ulkan turki bo‘lib hizmat qiladi. Ijodiy loyihalash 
o‘quvchini darsda har jixatdan tarbiyalaydi, ya’niy chizmachilik darslariga bo’lgan qiziqishini ortirib 
uni harakteridagi og‘ishishlarni joyiga qaytarib yaxshi inson bo‘lishga, qo‘lidan ko‘p narsalar 
kelishligiga bo‘lgan o‘zidagi ishonchini ortirib, o‘qishga izlanishga chorlashda chaqiradi.