7. Dunyoqarashni shakllantirishda madaniyat mezonlari va umummadaniy dunyoqarashning omillari

4.Ta’limning koʻrsatmalilik va koʻrgazmalilik tamoyili. 
Ta’lim jarayonida 
mumkin qadar sezgi organlarini koʻproq jalb etish oʻrganishni osonlashtiradi. Eshitish 
jarayonida abstrakt tafakkur ma’lum ish bajarsa, koʻrish orqali obrazli tafakkur ham 
ishga tushadi. Koʻrsatmalilik mavzuni oʻrganishda yengillik tug‘dirishi bilan birga 
oʻquvchitalabada qiziqish uyg‘otadi. Oʻrganilgan mavzuni uzoq muddat esda 
saqlashga va qayta esga tushirishga yordam beradi. Oʻquvchi-talabalarning sxema, 
jadval, diagramma kabi materiallar ustida ish olib borishlari va xususiyatlarini 
taqqoslash, tahlil qilish, umumlashtirish, xulosa chiqarishlari mantiqiy fikrlash 
qobiliyatini oʻstirishga yordam beradi. 

---

133 
Albatta, koʻrsatmalilik samarali natijalar berishi uchun uning boshqa 
tomonlarini ham e’tiborga olishi kerak. Birinchidan, ishlatiladigan koʻrgazmali 
qurollar oʻquvchi-talabalarning yoshi va oʻziga xos xarakter xususiyatlari, umumiy 
tayyorgarlik saviyasiga mos kelgan boʻlishi lozim. Ikkinchidan, foydalaniladigan 
koʻrsatmali qurollar oʻtilayotgan dars mavzusining mazmunini ochib berishga yordam 
beradigan materiallar boʻlishini hisobga olmoq, uni toʻg‘ri tanlashga e’tibor bermoq 
lozim. Uchinchidan, dars jarayonida foydalanishi uchun belgilangan koʻrsatmali 
materiallardan unumli foydalanmoq uchun zarur boʻlgan ta’lim usullari toʻg‘ri 
tanlangan boʻlishi lozim. 
5.Ta’limning onglilik, faollik va mustaqillikka erishish tamoyili. 
Oʻquvchi 
talabalarning yangi materiallarni idrok qilishda ta’riflar, teoremalar, adabiyotdan she’r 
yodlash va kabilarning ifodalanishigina emas, balki ularning hayotiy hodisalar 
jarayonlar bilan bog‘liq boʻlgan mavzuni ham tushunishlarini talab etiladi. Aks holda 
bilimlarda yuzakichilik avj oladi, bunda materiallar quruq yodlab olingan boʻladi. 
Bunday bilimlar tez unitiladi. Bundan tashqari bilimlarni ongli ravishda oʻzlashtirish 
oʻquvchi-talabalarda bu bilimlarga nisbatan ma’lum munosabat hosil qilishni, 
emotsional kechinmalar uyg‘otishni ham oʻz ichiga oladi. Ma’lumki ta’lim ikki 
tomonlama xususiyatga ega. Ta’lim jarayonida pedagog yoʻnaltiruvchi boʻlib 
maydonga chiqadi va oʻquvchi-talabalar oʻrganish jarayonini kechiradilar. 
Oʻrganish murakkab psixik jarayon boʻlib, oʻquvchi-talabalardan ma’lum faollikni 
talab etadi. Pedagogik qonunchilik ta’lim jarayonini sermazmun, qiziqarli va mahorat 
bilan tashkil etmasin, oʻquvchi-talabalar tomonidan ma’lum faollik bildirilmasa, oʻquv 
jarayonida samaraga erishish mumkin emas. Demak, oʻquv jarayonida avval oʻquvchi-
talabalarda faollikni uyg‘otish zarur. Bu faollik ta’lim jarayoniga ta’sir etadi, idrok, 
tahlil qilish, analiz va sintez kabi psixik jarayonlarni ishga tushiradi.
Oʻquvchi-talabalarda faollik holatining vujudga kelishida motivatsiyalar 
ahamiyatlidir. Mustaqil tafakkur turli usullar bilan hosil qilinadi. Tafakkurni 
shakllantirish usullaridan biri mustaqil hal qilish, muammoli vazifalar qoʻyishdir. 
Aytib oʻtish joizki, onglilik va faollik mustaqil tafakkurning vujudga kelishiga sabab 

---

134 
boʻladi. Bugungi kunda ta’lim oldiga qoʻyilayotgan eng katta talablardan biri ham 
mustaqil fikrlash muammolar yechimini mustaqil topish kabi xususiyatlarni 
talabalarda rivojlantirishdir. Umuman, onglilik, faollik va mustaqillik oʻzaro bir-birini 
toʻldirib turuvchi psixik holatdir deyish mumkin. Bilimlarni ongli oʻzlashtirish bir 
tomonidan oʻquvchi-talabalarning mustaqil, faol fikr yuritishini nazarda tutsa, ikkinchi 
tomondan aynan shu jarayon davomida mustaqillik va faollikni hamda mantiqiy 
fikrlash faoliyatlarini tarbiyalab, takomillashtirib borishni nazarda tutadi. Oʻquvchi-
talabalar faolligini rivojlantirish, mustaqilligini oshirish, onglilikni oʻstirish oʻqishda 
yuksak samaradorlilikka erishishga yordam beradi.