Gapdagi til birliklarini sintaksemalarga ajratib tahlil qilish

---

Journal of Advanced Research and Stability
Volume: 02 Issue: 03 | 2022
ISSN: 2181-2608 
www.sciencebox.uz/ 
228 
GAPDAGI TIL BIRLIKLARINI SINTAKSEMALARGA AJRATIB TAHLIL QILISH
Tilavov Shaxobiddin Abdiraximovich 
Samarqand davlat chet tillar institute 2 - kurs magistr talabasi 
Annotatsiya
: Ushbu maqolada muallif gapdagi til birliklarini sintaksemalarga ajratib tahlil 
qilish haqida ma’lumot bergan. Bundan tashqari sintaksem tahlil boʻyicha tilshunos olimlarning 
fikr mulohazalari toʻgʻrisida toʻxtalib oʻtgan. 
Kalit soʻzlar:
nisbat kategoriyasi, transformatsiya, yunksion model, bitishuv, moslashuv, 
boshqaruvlar, substansiallik, kvalifikativlik, sintaksemalar. 
Ma‟lumki, til shaklda mazmunning ijtimoiy an‟anaviy bog„lanishdan iborat birlamchi ramzlar 
tizimidir [1]. Demak, tilning muayyan ob‟ektini ya‟ni kategoriyasini qiyosiy tipologik tadqiq 
qilishda mazkur ob‟ekt (kategoriya) qiyoslanayotgan ikkala tilda ham atroflicha ishlangan 
bo„lishi kerak. Qayd etish joizki, nisbat kategoriyasi asosan gap qurilmasida kesim vazifasida 
ishtirok etgan fe‟l shakli bilan bog„liqligi bois, ushbu ishimizning mazkur faslida bosh 
bo„laklarning asosiy bir qismi bo„lmish kesim muammosiga qisqacha to„xtalamiz. 
Xususan ingliz va o„zbek tillarida kesim tarkibiga doir juda ko„p fikrlar aytilgan bo„lishiga 
qaramasdan ularning sintaktik qatlamdagi munosabatlari, xamda sintaktik maydonini qiyosiy-
tipologik jihatdan o„rganish borasida ko„zga ko„rinarli biror tadqiqot ishi olib borilmagan. 
Grammatik materiallarni tadqiq etishda transformatsiya bevosita ishtirokchilarga ajratish tahlil 
usullari asosida ko„zga ko„rinarli ishlar qilingan bo„lsada [2], biz ushbu ishlarning oxirgi faslida 
nisbat kategoriyasining bir turini sintaksislarga ajratib tahlil qilish bilan chegaralangan. 
Mazkur metoddan foydalanishdi A.M.Muxin va uning shogirdlari tomonidan yaratrilgan lisoniy 
metoddan [3] foydalanish, mavzuga xos ayrim kamchilik va nuqsonlarni to„ldirishda muhim 
ahamiyat kasb etadi [4]. Mazkur tahlil usuli ikki bosqichda amalga oshiriladi. Xususan 
boshlang„ich bosqichda gapdagi unsurlar komponentlarga ajratib tahlil qilinadi va bu bosqichda 
berilgan unsurlarning o„zaro sintaktik aloqalari aniqlanib bir biridan farqlanishi yunksion model 
yordamida ifodalanadi [5]. 
Malumki, an‟anaviy grammatikalarda sintaktik aloqalar deganda bitishuv, moslashuv va 
boshqaruvlar tushiniladi [6]. Ammo bu sintaktik aloqalar gaplarning sintaktik tahlilida ko„zga 
tashlanmaydi chunki moslashuv morfalogik qatlamda qaralsa, bitishuv va boshqaruvlar leksik 
qatlamda ko„zatiladi. Demak sintaktik aloqalarni aniqlashda til sathlari bir-biri bilan aralashtirib 
yuborilgan. Shuning uchun sintaktik aloqalarni yunkson modallar yordamida xamda gapda 
ishtirok etgan sintaktik birliklarning differensial sintaktik belgilari komponent modallar 
yordamida bayon etiladi. Gap tarkibida yadro va tobe komponentlarni aniqlash uchun 
transformatsiya metodining tushirib qoldirish usuli yordamida amalga oshiriladi. 
Ushbu tahlilning navbatdagi bosqichida esa, kesim vazifasidagi sintaktik birliklarning 
differensial sintaktik-semantik belgilari aniqlanib, ularning variantlari hamda ma‟lum sintaktik 
aloqa asosida boshqa qanday sintaksemalar bilan bog„lanishini aniqlash mumkun. Gap 
tahlilining bunday shakli pradigmatik rejada amalga oshiriladi. Sentaksislarga ajratib tahlil 
qilishda asosan, kategorial diffirinsial sintaktik- semantik belgilardan substansiallik (predmet 
yoki shaxsni ifodalovchi unsur) hamda kvalifikativlik (sifat, hajm, son, holat kabilarni 

---