O L iy V a o r t a m a X s u s t a L im V a z ir L ig I namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

mazmuni:
Tarbiyachi doskaga kaiagida tushirib qoldirilgan 
sonlarni qo 'y ish uchun tayyor iadvallarni navbat bilan q o ‘vadi. Jadvallarda sonlar 
1 dan 20 gacha b o 'la d i.
61

---

B olalar sanoq tartibiga m u v o fiq kerakli sonni q o ‘yishi kerak.
T a rb iy a c h i: B olajonlar, bu erda har bir son o ‘ zin in g uvchasida yashaydi. 
E 'tib o r bergan boMsangiz b a 'z i bir uychalar b o'sh. U lardagi sonlar qochib ketgan. 
B ular qaysi sonlar? O 'v la b k o 'rin g va qo chib ketgan sonlarni o ‘z uylariga 
qay taring.
B olalar sonlarni topib to ‘g ‘ ri tartibda q o ‘y ib chiqadilar.
B olalar b ilim in i m ustahkam lash uchun o ‘yin.
1.“Teskari sanoq”
B olalar doira b o ‘ lib turadilar. U la r navbatma-navbat sonlarni teskari 
aytishlari kerak. B irinch i o ‘y in ch i, m asalan, 5 raqam ini aytganda, ik kin c hi 4, 
uchinchi 3 va boshqa bolalar shu tariqa d avom etadi. B u o ;y in da barcha bolalar 
ishtirok etadilar. B olalar tarbiyachi b ila n b irgalikda bir vaqtning o 'z id a oddiy y o ‘ l 
bilan 5 dan 1 gacha sanashni o ‘rganib oladilar.
2.“Keyingi sonni top”
Borishi: B olalar doira b o ‘ lib turadi tarbiyachi bir deb koptokni bir bolaga 
otadi. B o la esa koptokni ilib o lad i, ’‘ik k i” , deb keyingi bolaga otadi. 0 ‘y in shu 
tarzda 6 sonigacha davom etadi. B o la la r bu o ‘y in orqali 6 sonning ketma-ketligini 
bilib , bu boradagi b ilim la rini m ustahkam layd i.
Nazorat savollari.
1.Sanash va o ‘ lchash ja ra y o n id a bolalarda butun sonlar qatori haqidagi 
tasavvurlar qanday shakllantiriladi?
2.B o lalar o ngida natural sonlar qatori tizim i qanday tarkib toptiriladi?
3,Natural son qatori, m iqdor, tartib son xususiyatlarini tavsiflang.
T o p s h iriq : Sanash va o ‘ lchash jarayo nid a bolalarda butun sonlar qatori
haqidagi tasavvurlarni m ustahkam lash uchun «Predm etlar sonini aniq lang » 
m etodikasini o'tkazin g . N atijalarni tahlil qilin g .
Adabiyotlar:
1. 
Бикбаева Н .У ., И б р аг и м ов а З.И ., 1^осимова Х .И . М актабгача тарбия 
ешидаги болаларда элементар математик тасаввурларни пгакллантириш. - Г.: 
Укитувчи. 1995 й.
62

---

2. Ju m ay e v M . M a k ta b g a c h a yoshdagi bolalarda m atem atik tasavvurlarni 
shakllantirish m eto dikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
3. М ихай л ова А .. Н о с о в а Э. Д ., С т ол я р 
А . 
А ., П ол я к ов а М . Н .. 
В е рб ен е ц А . М .Т е о р и и и технологии математического развития детей 
д ош кол ьного в озр аст а. - Издателство «Д етсво-п ресс», Санкт-петербург, 
2008.
SANASH FAOLIYAT1NING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
Tayanch so‘z va birikmalar: to'plam elementlari, tenglik, tengsizlik, sanoq 
faoliyati, sanoq faoliyati bosqichlari, so/ishtirish, pul birliklari, so ‘m.
Sanash natijalari, sanash faoliyatining rivojlanish bosqichlari. 
Ilm iy 
tekshirishlar natijasida aniqlanishicha, bolalarning sanoq faoliyati taraqqiyoti 
quyidagi b osqichlam i o ‘z ichiga oladi:
1-bosqich. B u bosqichda bolalar bir xildagi narsalar to 'plam i bilan ish 
k o ‘rib, ularni ajratadilar va bir jo y dan ikkinchi jo y g a olib qo'yib, nim alarnidir 
quradilar. B u vaqtda bolalar butun to 'p la m n i ayrim elementlarga ajratib, tovush 
yoki harakatlar y ig ‘ indisi elem entlarning bir x ildagi takrorlanishiga aham iyat bera 
boshlaydilar.
2-bosqich. B u bosqichda bolalar bir to 'plam elemetlarini ikkinchi to'plam
elementlari bilan solishtirish m alakasini am aliy egallab, elementlarning o'zaro bir 
qiym atli m unosabatda b o 'lish in i aniqlay boshlaydilar. T o'plam lar elementlarini 
solishtirishni m ashq qilish natijasida elementlar orasida tenglik yoki tengsizlikni 
seza boshlaydilar.
3-bosqich. B u bosqichda bolalar sanoq operatsiyasini egallay boshlab, 
solishtirilayotgan 
to 'p la m la r 
elem entlarini 
sanab, 
sonlarni 
o 'rin li 
ishlata 
boshlaydilar. B olalar o ng ida natural sonlar qatori to 'plam lushunchasining shunday 
bir andozasi b o 'lib , un ing vordam ida istalgan to 'plam n in g elementar m iqdorini 
aniqlash m u m k in lig in i tushuna boshlaydi.

---

4-bosqich. B un d a bolalar q o ‘ shni sonlar orasidagi to 'g 'ri va teskari 
m unosabatlarni aniqlay di, son tushunchasini chuqurroq o ’ zlashtirib, natural sonlar 
qatori m a ’ Ium bir sistema ekanini b ilib oladilar. Shunday qilib . b o lalarn ing sanoq 
faoliyati jarayo nid a, avvalo, to 'p la m la r haqidagi tasavvuri tarkib to pad i, so'ngra 
sonlar va sonlar qatori sistemasi tushunchasi tarkib topadi. B o la la rn in g sanoq 
fa o liy a ti taraqqiyotida to 'rtin c hi bosqich ularni yangi faoliyatga tayyorlaydi, b u esa 
bolalarning aniq to ‘p la m la r b ila n g in a emas. balki sonlar b ilan ham ishlashi 
m u m k in lig in i ayon q ilib qo 'yad i.
Shunday q ilib , bolalar bevosita to ‘plam lar bilan ish k o 'ris h ja ra y o n id a sezib 
qabul qilishd an fik rlab ongli ravshda qabul qilishga ko'chadilar.
Katta g uruhlar 
uchun 
son-sanoqqa o'rgatish 
vazifalari 
quyid ag icha 
belgilangan:
1. 8.9,10 sonlarining hosil b o 'lish i bilan tanishtirish.
2. 10 soni ic h id a bittalab va tartib bilan sanashga o'rgatish.
3. 10 gacha b o 'lg a n sonlar yozuvi bilan tanishtirish va taqqoslashni davom
ettirish.
4. 10 tagacha b o 'lg a n sonlarning nom larini, y o zu v la rin i farqlash va 
ayirishni o'rgatish.
5. Yonm a-yon 
turgan 
sonlar 
orasidagi 
m unosabatlarni 
tushunishga 
o'rgatish.
6. 10 tagacha b o 'lg a n predm etlarni to 'g 'ri va teskari tartibda sanash 
m alakalarini m ustahkam alsh.
7. 6 ,7 ,8 ,... 10 
sonlarining 
ayrim
birikm alardan 
iborat 
tarkibi 
bilan 
tanishtirish.
8. A r ifm e tik m asala tuzilishi bilan tanishtirish.
K atta guruhda bolalarni sanoqqa o'rgatish davom ettiriladi. 10 ich id a m iqd o r 
sonlarni ham , tartib sonlarni ham ishlatish malakasi m ustahkam lanadi. B olani 
«Q a n d a y ? » (b u y u m n in g sifati. alom ati haqida: yashil, katta, d u m alo q); «Q a n c h a ?» 
(b u y u m n in g m iqdori haqida): «N echanchi?» (b u yum n in g boshqa b uyum lar 
orasidagi o 'm i tartib son bilan uniqianadi. masalan. beshinchi) kabi savollarni farq
64

---

.г -м!! uli lercnsial) holda lushunishga o 'rg n :;v‘: 
:r.
ainm dir. Bo.a.arda sonlar 
.r .b id a y i bog'lanishlarni shakilantirish da\ o:r. eUiriladi: har bir keying! 
sop
. 
niiiiagisidan katta. oldingisi kcyingisidan kich:k. Sin: asosda yonma-yon turgan 
sonlar orasidagi m unosabatlar haqidagi ta sa w uria r o '/lashtiriladi: har bir kevingi 
son o ldingisidan bitta ortiq. har bir olding i son esa keyingisidan 1 ta kichik. (5. 6 
dan 1 ta kichik, 6, 5 dan 1 ta katta, 6. 7 dan.l ta kichik). Bolalar bir son 
ikkinchisidan 1 ta k ich ik (yo katta) ekanini o'zlashtirganlaridan keyin. ularga agar 
kichik songa 1 ni qo'shilsa, keyingi katta son hosil bo'lishini. agar katta sonni 1 ta 
kam aytirilsa, kichik, y a 'n i o ldingi son hosil bo'lishi tushuntirib beriladi. Sonlar 
orasidagi 
bog 'lan ish va m unosabatlarning 
hammasi 
buyum lar guruhlarini 
taqqoslash asosida tushuntiriladi. B unday m ashqlar jarayonida tarbiyachi «qancha 
edi?», «qancha qo'shishdi (ayirishdi)?, «qan cha b o 'ld i (qancha)?» kabi savollardan 
foydalanadi.
K atta guruhda bolalarga har bir son o 'z ichiga m a 'lu m sondagi birliklarni 
olishi haqida b ilim berish zarur. 5 ichidagi sonlarning birliklardan iborat tarkibi 
haqidagi tasavvurlar ham aniq m isollarda shakllantiriladi.
B o lalar buyum lar guruhlarini, ularning belgilari, sifati bo'y icha tahlil 
qilishga, so'ngra sonning birliklarini aytishga o'rgatiladi. M asalan, tarbiyachi stol 
ustiga har xil rangdagi 4 ta kubchani q o 'y ib . kublar nechta?; qanday rangdagisi 
nechta?, deb so'ravdi. Oxirgi savol b uy u m la r m iqdorini ularning ranglari bo'yicha 
tahlil qilishga yo'naltiradi: «Q aysi rang.dan nechta?» - 1 ta qizil, 1 ta ko'k. 1 ta 
sariq, 1 ta yashil». - «H a m m a sichi?» - «H a m m a si 4 ta kub» - «D em ak, 4 - bu 1,
1. 1 va 1. Shundan keyin yana bolalardan sonning birliklarini. so'ngra sonning 
o 'z in i aytish so'raladi (1.1,1 va 1 - bu 4).
M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o'qitishda buyum lar haqidagi har 
xil bilim laridan, ularni differensiallash yoki guruhlarga birlashtirish. alohida 
alom atlari bo'y icha um um lashtirish m alakalaridan foydalanish kerak. Masalan, 
ham m asi b o i ib 5 ta o 'yin ch oq bor. «Q a n c h a ?» - «1 ta quyon, 1 ta ayiqcha. I ta 
ayiq, 1 ta qo 'g 'irc h o q . 1 ta tu lk i».- «D e m a k . 5 - bu 1. 1. 1. 1, va 1». Rolada butun 
m iqdorini ko'rish \a uni aytish. sonning birliklarini (sonni tu z m c h i liar qaysi
65

---

b irlikn i) aytish. ularni birlashtirib, bir son bilan avtish malakasi shundan 
shakllantiriladi.
Sonning birliklardan iborat tarkibini o'rg anishd a bolalarning geom etrik 
shakllar haqidagi bilim laridan , b uyum larning kattaliklari b o 'y ic h a m unosabatlarini 
b ilishlaridan va ularning nisbatan kattaliklarnii ayta olishlaridan foydalanish kerak. 
M asalan, 3 sonining birlardan iborat tarkibini tah lil qilishda geom etrik shakllarni: 
uchburehak, doira. kvadratni olish m u m k in ; 5 sonining birlardan iborat tarkibini 
tahlil qnlish uchun har xil u zu n lik va rangdagi q o g 'o z b o 'la k la rn i olish m u m k in . 
B u b o 'la k la rn in g bittasi sariq - eng qisqa, bittasi k o 'k - biroz uzunroq, bittasi 
yashil - yanada uzunroq. bittasi oq - 2 ta kam uzunroq, bittasi qizil - eng uzun, 
ja m n esa 5 ta - bu 1, 1, 1. 1 va 1.
B o lalar olgan b ilim larin i har x il topshiriqlar y o rd am id a m ustahkam lashi 
kerak. M asalan, tarbiyachi sonli kartochka ko'rsatadi va bolalarga buyum larni, 
sonda nechta birlik borligi k o 'rin n b turadigan q ilib jsylashtirishni ta k lif qiladi. 
Y o k i u 3 ta doirachali, sonli kartochkani ko'rsatadi, bolalar esa doira, uchburchak 
va kvadratni qo'yad ilar. B olalardan 3 ta shaklni nega ajratib sanaganini, u qaysi 
shakllarni ajratib q o 'y g a n in i (1 ta doira, 1 ta uchburchak, 1 ta kvadrat), 3 sonida 
nechta birlik borligini so'rash m u m k in . Shunday qilib , tarbiyachi bolalarni natural 
sonlarning hosil b o 'lish i bilan tanishtiradi: sonni bir b irlik orttirish yoki 
kam aytirishga qarab, katta yoki kichik son hosil b o 'la d i.
Katta 
guruhda 
bolalarda 
tartib 
sonlardan 
foydalanish 
m alakasini 
rnvojlantnrish davom ettiriladi. B o la shu yoshda ham k o 'p in c h a sonning tartib 
q iy m atin i m iq d o r qiym ati bilan alm ashtirib vuboradi. Shu sababli bolalarga tartib 
sonning m o hiyatin i o chib berish, m iqdor son har d o im ham tartib son bilan ustma- 
ust tushaverm asligini ko'rsatish, tartib son esa har d o im b uyum larning m a 'lu m
m iqd o rini bildirib turishini ko'rsatish kerak. Tartib sanoqni kiritishga qadar 
bolalarga «q a n c h a » ? degan savolga ja v o b berishda faqat chapdan o 'n g g a qarab 
sanashnigina emas, balki o 'ng d a n chapga qarab ham , o'rtasidan boshlab ham 
sanash m u n ik in lig in i. qator emas. boshqacha jo vlash tirilg an buyum larni nstalgan 
b uyum lardan boshlab sanash m u n ik in lig in i ham ko'rsatish kerak. Agar sanoq
M

---

1
1
>11 • -I 
i o '
:ka/.ib yn'norm a}. sanashning qapsi b in
uindan 
bos^anganip.i va
<|,i\ ■
■
1
1.
11
:
11111
;■
sanaiganini eslab qolib) lo 'g ’ ri olib borilsa, natiia har doim bir xil 
t 1111 ], i s i ■
i .: 
:
Kola tarlib sanoqda «nechanchi?» savoliga javob berish talab qilinganda 
liim iu ila m i har d o im qator qilib joylashtirishlarini o'zlashtirib olishi kerak. 
( Idalda. ehapdan o 'n g g a qarab sanashadi (o ‘ ngdan chapga qarab sanash ham 
m u m k in . am m o bola sanoq qanday ta rtib d a o lib borilayotganini bilishi kerak).
B olalar 
b uy u m n in g
boshqa 
buyum lar orasidagi 
tartibini 
aniqlashda 
ssmoqning y o 'n a lis h i m u h im aham iyatga egaligini bilib oladilar. Tarbiyachi har 
d o im «qancha?» savoliga sanab chiqilgan buyum larning ham m asi qanchaligini 
aytish bilan, «qaysi?» («sanoq b o'y icha nechanchi?») savoliga bir buyum ning 
boshqa buyu m lar orasidagi o 'rn in i bilib. ja v o b berish kerakligini va birinchi, 
ik kinchi, uchinchi deb sanash kerakligini eslatadi va ta ’kidlaydi.
B o lalarni «q ay si?», «nechanchi?» savollarini tushunish va farq qilish
b o 'y ic h a m ashq qildirish uchun ularni buyum larning kattaligi va rangiga qarab
taqqoslash m alakalaridan foydalanish m aqsadga m uvofiq. M asalan, ularga rangli
q o g 'o z boMagi ham m asi b o ‘ lib qanchaligini; yuqoridagi birinchi b o 'la k qanday
rangda ekanini: qaysi b o ‘ lak beshinchi, yashil bo‘ lak hisob b o 'y ic ha nechanchi
ekanini, qora Ь оЧ ак hisob b o'y icha nechanchi ekanini topish topshirig‘ i beriladi.
B un d ay topshiriqlarda geom etrik shakllar - katta uchburchak, doira. uchburchak.
to'rtburchak, rangi bir xil, am m o har xil kattalikdagi katta uchburchak, katta doira,
katta to'rtburchaklardan foydalanish m u m k in . U («K atta doira sanoq bo'yicha
nechanchi?, qaysi shakl to 'rtinchi? Katta to ‘rtburchak sanoq bo'y icha nechanchi?»
K e y in gi shaklni ayting. U qanday? O ltinchi shakl nim a deb ataladi?»). «Q aysi?»
savolini tushunish malakasi hafta haqidagi bilim larni aniqlashga doir mashqlarda
ham m ustahkam lanadi. M asalan. tarbiyachi haftaning birinchi kuni nim a?,
haftaning uchinchi kuni qanday atal ish ini, haftaning nechanchi kuni payshanba? va
h. k. savollarni har xil ifodalashi kerak. B u ham diqqatni to ‘ plash. ham bilim larni
yanada chuqur o'zlashtirishga im kon beradi. O 'y in usul lari ham samaralidir.
C h un on e hi. o'qituvchi gapiradi va u o ' / nutqini llanelegrafda nam oyish qilish
ft 7

---

biian kuzatib boradi. O 'tlo q d a qanday hayvoniar borligini ayting. Hav\'onIarni 
narigi q irg ’ oqqa o'tkazish kerak. K o 'p r ik tor b o 'lg a n i uchun ular bir-birining 
orqasidan ketma-ket ketishadi. D iq q a t bnlan qarang. n im a birinchi ketm oqda? 
N im a ik kin chi bo*lib ketm oqda? S ig irnin g orqasidan n im a ketm oqda? ... Q o 'y d a n
oldin n im a ketm oqda? N im a oxirida ke tm oqda? Q o 'z ic h o q hisob b o'y icha 
nechanchi? H am m asi b o 'lib nechta hayvon k o 'p rik d a n o 'tm o qd a? M aktabgacha 
ta 'lim yoshidagi bolalarning katta g uru hida turlicha kattalikdagi har xil joylashgan 
b uyum lardan 
ikkitadan, 
beshtadan, 
to 'q q izta d a n
kabi 
ifodalarni 
qo 'lla b , 
tengliklarni aytishga o'rgatish davom ettiriladi.
D astlabki m a 'lu m o tla rn i d id a ktik tarqatm a m ateriallar bilan bajariladigan 
m ashqlarda berish m aqsadga m u vofiq. B o la g a 4 ta uchburchakni ajratib sanash va 
ularni qator q ilib qo 'yishn i; shuncha doirachani ajratib sanab, ularni uchburchaklar 
ostiga joylashtirish; doiralar ostiga ularga teng m iqd o rd a kvadratlarni qo 'yish, 
uchburchaklar, dopralar, kvadratlar nech talig in i qayta sanashni ta k lif qilish 
m u m k in . N ihoyat, ushbu savolni ham berish kerak, «H a r bir qatorda nechtadan 
geom etrik shakl bor?». B u savolga har x il ja v o b berishga y o 'l qo'yish m u m k in : 
ix cham ja v o b — «T o'rttadan»; to 'liq ja v o b : «T o 'rttadan geom etrik shakl» yoki 
«H a r bir qatorga to'rttadan geom etrik shakl jo y la sh tirilg a n ».
B un d ay topshiriqlar bolalarning b ilim la rin i m ustahkam lashga yordam
beradi. Tarbiyachi sonli kartochkani ko'rsatadi va kartochkada nechta doiracha 
b o ’ lsa, shuncha b uyu m n i ajratib sanab qo 'y is h n i ta k lif q iladi. Kartochkani yana bir 
m arta ko'rsatadi va sonni aytadi, bolalar shuncha buyum ni ajratib sanab 
qo'yishada. Shundan keyin tarbiyachi so'raydi. « S iz nechtadan o 'y in c h o q
q o 'y d in g iz ? » yoki «S tolda nechta o 'y in c h o q va kartochkada nechta doira bor?»
B olani o 'z tevarak-atrofidan tengliklarni topish b o'y icha mashq qildirish 
zarur. (B o lalar stol atrofida 2 tadan, 4 tadan o 'tirish ib d i, stollar qatorga bittadan 
q o 'y ilg a n , har qaysi stol yonida 2 tadan kursi (stul) turibdi. H ar qaysi shkafchada 5 
tadan sochiq bor va h. k.)
Katta guruhda bolalarning biri ko'proq. biri kam roq jo y olganda ham 
b uyum lar 
guruhlari 
leng 
b o 'lish i 
m u m k in lig i 
haqidagi 
lasax \
uilari

---

>ii I 
....и- ;.m.uii. 
i
ur/m aehi 
ilaneiegrafga 
(dcskuua, 
ischburenukiar 
va
I.' ,i. h .r. i.и in hir-birining lagiga qo'yadi. bolalar ularning m iix b rin i aniqlavdi (5 \
a 
‘ i *. 
11
ч ■
i, I.:: ] к on in larbiyachi uchburchaklarni boshiiaeha q o ’yadi: ularni sanab 
i 1
11111
1
1
va dasllabki m iqdor o'zgargan yoki o'zgarm aganligini aytish ni so'raydi: 
rndi k\ adratlar va uchburchaklar nechtadan b o 'ld i; nim a o'zgardi (uchburchaklarni 
liic.liqacha q o 'y d in g iz , endi ular ko'proq jo y oldi).
«K\adratlar o'shancha - 5 ta ekani k o 'rin ib turishi uchun ularni qanday 
q o ’yish (ustiga qo 'yish yoki yoniga qo 'yish) m u m k in ?» - deb so'raydi tarbiyachi 
Boshqacha 
vaziyatdan 
ham 
foydalanish 
m um kin: 
kvadratlarni 
uchburchaklar tagiga bittadan oralatib qo 'yish va bolalarga bunday savollarni 
berish m u m kin : U yoki bu shaklning m iqdori o 'zgardim i? Kvadratlar va 
uchburchaklar nechtadan? U lar 5 tadan ekanini qanday tekshirish m um kin? 
(Sanash, bir-birining ostiga q o 'y ib chiqish). Bolalarga to 'g 'ri usullardan foydalanib
3. 4. 5 sonlarining hosil bo'lish i bilan tanishtirish va bu sonlar doirasida sanashni 
o'rgatish: bir qator qo 'yilgan predmetlarni sanab, sonni tartib bilan aytish, sonni ot 
bilan m oslashtirib, oxirgi sonni sanalgan predmetlarga taaluqli q ilib aytish. 
m asalan. "B ir. ikki, uch, - ham m asi b o 'lib uchta qa la m ”, "B ir, ikki, uch, to'rt 
- ham m asi b o 'lib to'rtta qalam ” tarzida. 3, 4, 5 sonlari doirasidagi sonli 
kartochkalar bilan tanishtirish. B olalarga 3, 4, 5 gacha bo'lgan sanoq va tartib 
sonlarni o'rgatish, "Q a n c h a ?” . ilQ ay si?” , “N echanchisi?”, "S anoq bo'yicha 
n e chanchi?” . "N echanchi o 'rind a ?”, "H am m asi b o 'lib nechta?” savollariga javob 
berib, sanoq va tartib sonlardan to 'g 'ri foydalanishni o'rgatish. Bolalarga 
predm etlarning ikki guruhini qivoslashni m ashq qildirish va taqqoslashni o'rgatish. 
masalan (''Bir. ikki, uch, to'rt, besh - ham m asi b o 'lib beshta koptok", '"Bir. ikki. 
uch. to'rt - ham m asi b o 'lib to'rtta kubik. Beshta k o 'p. to'rtta kam. Koptoklar 
kubiklardan bitta k o 'p ekan"). 5 gacha bo'lg an sonni o 'zid a n kichik bo'lgan ikkita 
songa (buyum lar m isolida) ajratish. M asalan, “ Senda 5 ta o lm a bor, ikkitasini 
ukangga berding. O 'z in g d a nechta q o ld i? ” degan sa\ol bilan m urojaat qilish. 
Predm etlarning kam guruhiga etishniagan predmelni qo'shishni yoki ko'p 
guruhdan bitta ortiqcha predmelni olishni va guruhlar o rtasida bir xil miqdordagi
69

---

har xil predm etlardan iborat tenglik hosil qilishn i o'rgatish. C 'K artochkaning 
yuqori qatorida uchta anor, pastki qatorida to'rtta olm a, anorlar olm alardan bitta 
kam . A g ar yana bitta anor qo 'ysak anorlar va o lm alar soni teng b o 'la d i"). 4 yoshli 
bolalarni o 'q itis h n in g asosiy vazifasi ularni to 'g 'ri usullardan foydalanib, 5 ichida 
b uyu m larn i. 
tovushlarni, 
harakatlarni 
sanashga 
o'rgatishdir. 
D astlabki 
m a s h g ‘ulotlarda tarbiyachi sanash nam un asin i k o ‘ rsatib o ‘ zi sanaydi, bolalar esa u 
sanagan b uy u m la rn ing u m u m iy m iq d o rin ig in a aytadilar, y a ’ni sanoq jarayo n in i 
tarbiyachi o ‘z zim m asig a o ladi. sanoq natijasini bolalar aytishadi. Sanoqqa 
o 'rg atish bir-birining ostiga paralel jo ylash gan 2 qator buyum lar g uruhini 
taqqoslash asosida tuziladi. T aqqoslanuvchi g uruhlar yonma-yon turgan sonlarni 
ifodalashi kerak: 1 va 2, 2 va 3, 3 va 4.4 va 5. B u natural qatorning har bir keyin 
(o ld in ) keladigan sonining hosil b o 'lish prinsipini o'zlashtirish uchun ko'rsatm ali 
asos hosil q iladi, bolan in g bir to 'p la m bir son bilan, ikkinchi to 'p la m boshqa son 
bilan atalishini tushunishga yordam beradi. M asalan, tarbiyachi sanoq zinasi 
(n arvo n i)n in g pastki p o g 'o n a sig a 2 ta buyum (2 ta archa) qo 'y a d i, ular ni qayta 
sanaydi, b u n d a bolalar e’ tibo rin i natijaviy songa qaratadi. Shundan keyin ustki 
po g 'o n a g a archalar ustiga aniq m os keltirib boshqa buyum larni (2 ta olm ax onni) 
q o 'y a d i. U larni sanaydi, bolalarga m iqdoriy m unosabatlarni (2 ta olm axon va 2 ta 
archa, archalar va o lm ax onlar m iqdo ri tengdan) nam oyish qiladi. S hundan keyin 
tarbiyachi ustki p o g 'o n a g a yana bitta o lm ax on qo 'y a d i va darhol m iqdoriy 
m unosabatlarni 
aniqlay di: 
« O lm a x o n la r 
k o 'p a y d im i 
yoki 
k a m a y d im i?» 
- 
« K o 'p a y d i» . B o la la r « k o 'p n i» ju d a yaxshi ko 'radilar. «B itta o lm ax onning ju fti 
y o 'q , o lm ax o n la r k o 'p , archalar esa kam . A rch alar 2 ta, olm axonlar nechta? Sanab 
chiqish kerak». T arbiyachi sanaydi: "B ir, ikki, ...". Shundan keyin yangi s o 'z - u c h
sonini aytadi. (H a m m asi b o 'lib , 3 ta o lm ax on ) T arbiyachi q o 'lin i aylantirib ishora 
q iladi, bu ishora - uch soni sanab chiqilg an uchala o lm ax on n in g ham m asiga 
tegishli ekanini bild iradi, shundan keyin xulosa chiqaradi: "Jam i olm axonlar 
uchta’". B o lalardan o lm ax onlar qanchaligini takrorlashni so'raydi, darhol ularning 
e'tib o rlarini sonlardan qaysi lari katta. qaysi lari k ich ik ekaniga qaratadi: "U c h
ikkidan katta. ikki uchdan kichik. Uch katta. ikki esa kich ik ". Bolalar bunga
7()

---

I > rin .iii isnonch 
hosil qiiauiiar. L '
iar. aga:' guruh.urJagi huyum lar iengcian 
11
m1 ,i\ .иcl.in) Iw is a . ularning m iqdori bir xii sonr.ir.g o 'zi bilan belgilanishini 
Im i.u IiI.ii (2 la olm axon va 2 ta archa). agar 1 la buyum olinsa (qo'shilsa). 
I’liw im hir kam (k o 'p ) qo lishini va guruh yangi son - uch bilan belgilanishini 
knTaililar. B olalar har bir son b uyum larning m a 'lum m iqdorini belgilashini 
Hi'.luma boshlaydilar. Dasturda m aktadga tayyorlov guruhlari uchun son-sanoqqa 
n 'lg a tish vazifalari quyidagicha belgilangan:
1. 
10 gacha b o 'lg a n sonlarni to 'g 'ri aytish. to 'g 'ri va teskarisiga sanash 
m alakalarini m ustahkam lash.
2. 
10 gacha b o 'lg a n sonlarda o ldin va keyin keladigan sonni topish va 
larqlash.
3. 
S onlarning narsalarni joylashishiga, o'lcham iga, masofaga. shakliga 
b o g 'liq em asligini bilish.
4. 
Ikkita k ich ik sonlardan katta sonni hosil qilishni o'rgatish.
5. 
100, 200,500 s o 'm lik tangalarning qiym ati bilan tanishtirish.
6. 
M iso llarni raqam lar yo zilg a n q o g 'ozlar yordam ida ifodalab vechishga 
o'rgatish.
7. N arsalarni 15 tagacha sanashga o'rgatish.
8. 
1 dan 10 gacha b o 'lg a n raqam larning yozilishini o'rgatish.
9. Narsalarni 20 tagacha sanashni o'rgatish.
10. Ik kin c hi o 'n lik sonlarning hosil b o 'lish in i ko'rsatish.
11. 20 gacha b o 'lg a n har bir sonni bittaga orttirish va kamaytirishga 
o'rgatish.
12. Q o 'shish va ayrishga doir sodda ariftnetik masalalar tuzish va 
o'rgatishni davom ettirish.
13. 500 so'm . 1000 so"m. 5000 so‘m , 10000 so'm qiym atga ega bo'lgan pul 
birligi bilan tanishtirish.
M aktabga tavyorlash guruhida tarbiyachi bolalarning 20 gacha sanash. 
ajratib sanash k o 'n ik m ala rin i takom illashtiradi. Bolani har xil yo'nalishda 
sanashtia. qaysi b m u m la r sanalganini. sanash qa\si buxumlardan boshlanganini
71

---

eslab qo lib , hech bir buvum ni ikkp marta sanam ay, oitta ham b uyu m n i o 'tk a zib
yuborm ay sanashga o ’ rgatiladi. «T e ngd an», «b aravardan», « к о 'р » . «ka m » 
tushunchalarini 
o 'zlashtirish. 
shuningdek 
sanoq 
k o 'n ik m a la rin i 
puxta 
shakllantirpsh 
k o 'p
m iqdordagi 
rang-barang 
m ashqlardan 
va 
ko'rsatm ali 
q o 'llan m a la rd a n foyd alan ilgan d ag ina m u m k in b o 'Ia d i. T arbiyachi buyum larni har 
xil kom binatsivalarda: bir guruhni qator qilib , ik kin c hi guruhni doira bo'y icha, 
boshqasini esa bir nechta (2-3 qism ) guruh q ilib jo y lash tirad i v a h. k. Tarbiyachi 
bolalarni shunday usullarni izlashga u n d a y d ik i, ular y o rd a m id a b uyum larning 
jo y la sh ishla rig a nisbatan qulay va tez hisoblash m u m k in b o 'la d i.
B olalarga tovushlarni, harakatlarni sanashga, b u y u m la r m iq d o rin i sezish 
b o 'y ic h a aniqlashga doir topshiriqlar berish zarur.
M a z k u r yosh bosqichida bolalarni tartib sanoq b o 'y ic h a m ashq qildirish 
davom ettiriladi. M asalan, tarbiyachi 5-8 ta b u y u m tasvirlangan kartochkani 
bolalarga ko'rsatadi. H a m m a buyum lar qancha e kanini, u y o k i bu buyum sanoq 
b o 'y ic h a nechanchi ekanini so'raydi. (D aftar o ld id a nechta b u y u m turibdi? Qaysi 
buy u m la r? K ito b bilan ruchka orasida qaysi buyu m lar tu rib d i? R uch k a sanoq 
b o 'y ic h a nechanchi? v a h. k.)
M a ktab g a tayyorlash guruhida bolalar sonlarning teskari kelish tartibi 
b o 'y ic h a sanashga o 'rg a tila d i. D astlab bunday m ashqlar aniq m aterialda 
o 'tk a zila d i. B unday m ashqlarni uncha katta b o 'lm a g a n sonlardan boshlash tavsiya 
etiladi. M asalan, tarbiyachi stoliga 5 ta o 'n in c h o q (b u y u m ) q o 'y ilg a n . B olalar bu 
buyu m larn i sanab b o'Ig an idan keyin tarbiyachi ularni bittadan olishni aytadi, 
bolalar esa qo lg an o 'y in c h o q la r sonini (... beshta ... to'rtta .., uchta..,ikkita ..., bitta 
.., hech n im a ) aytishlari kerak.
M ashqdan m ashqqa o 'tilg a n i sari b uyum lar m iq d o ri ko 'p a y tirib boriladi. 
Shundan keyin bolalarda sonlarni teskari tartibda k o 'rg a zm a li m aterialsiz ayta 
o lish m alakasi asta-sekin hosil q ilin a boradi. Shu m aqsadda « K e v in g i (oldingi) 
sonni ayt». «S anashni davom ettir». « K ic h ik sonni ayt», « K im katta?», «K o ptokni 
ushla» kabi o g 'z a k i didaktik o 'y in la r tavsiya q ilin a d i. M aktabgacha tarbiya
yoshidagi 
bolalar raqam lar bilan tanishganlaridan keyin. bunday o 'yin lar
72

---

11111
,
1
n 
1
1 i I! 
1
1
11
[) lovcia.anib o 'lk a zila d i. Bolalar 
ra q a m ii 
kartochkaiarni 
na:.;;:'a! qa'.o: 
-.i>nLit iiiiny. kclishi 
la r lib id a jo y la s h lira d ila r. S o ’ ngra 
tarbiyachining 
to p s h ir ig 'ig a
lunoan sonlarni leskari 
ta rlib d a (b e sh d an
boshlab. yetti dan boshlab. 
to 'q q iz d a n
boshlab va h. k. dan boshlab) aytadilar.
M a s h g 'u lo tla r m a zm un ig a 10 ichida sonlarning birlardan iborat tarkibini 
m ustahkam lashga y o 'n a ltirilg a n mashqlarni kiritish zarur.
7 
yoshga qadam qo 'yg an bolalarni o 'qitishda raqamlar bilan tanishtirishga 
katta o 'rin ajratiladi. T arbiyachi buyum lar m iqdori haqida tushunchani ularni 
sanash 
b ila n g in a
emas. 
balki 
kattalardek 
raqamlarga qarab 
ham 
bilish 
m u m k in lig in i aytadi. R asm dan samolyotni ko'rsatadi va darhol 1 raqam ini 
qo 'y a d i. Shundan keyin qator mashqlar bajariladi. Masalan. tarbiyachi 1 raqamini 
nam oyish q iladi, bolalar esa shuncha buyum ni ko'rsatishadi. Tarbiyachi nechta 
buyum ni ko'rsatsa, bolalar qanday raqarn kerakligini aytishadi va uni o 'z o ldilariga 
q o 'yishadi. 1 raqam i haqidagi bolalarning tasavvurlarini m ustahkam lash uchun 
ularga 1 dan qancha katta, 1 2 dan qancha kichik va h. k. ni raqamlar bilan 
ko'rsatish so'raladi.
M aktabgacha yoshdagi bolalarni 2 raqam i bilan tanishtirish uchun yuqorida 
tavsiflangan usullardan ham , yangi usullardan ham foydalanish m u m k in . M asalan, 
tarbiyachi xonadagi b uyum larning qaysilari haqida «ikkita» yoki «ikkitadan» 
deyish m u m k in lig in i so'raydi. (B uyum lar oldindan tayyorlab q o ’ nilgan b o 'lish i 
kerak), yoki flanelegrafga 2-3 ju ft buyum ni qo'yadi va ularning nechtaligini raqam 
bilan belgilash m u m k in lig in i aytadi va uni ko'rsatadi. Bolalar beshta raqam ning 
ham m asi bilan sekin-asta ana shunday tanishtiriladi. B ilim larni m ustahkam lash har 
xil am aliy m ashqlar ja ra y o n id a am alga oshiriladi. Bunday mashqlar asosida bolalar 
qaysi son katta ekanini faqatgina real buyum larda emas, balki raqamlarda ham 
ko'rsata oladi.
Tarbiyachi bolalarga ko'rsatgan raqamga mos keladigan m iqdordagi 
buyum larni ajratib sanashni; buyum larni qayta sanab, natijasini o voz chiqarib 
avtm aslikni, uni raqamlar yordam ida ko'rsatishni; raqamii kartochkalarga nisbatan

---

mo'Tjal olib. qaysi son qaysi sondan katta va qancha katta (k ich ik) lig in i aniqlash 
(raqam ni ko'rsatish bilan) to pshiriqlarini bajarish m u m kin .
R aqam larni o'zlashtirish k ic h ik sonlarning hosil b o 'lish ig a doir m ashqlar 
orqali am alga oshiriladi.T arbiyachi 5 ta buvum qo 'y a d i, so'ngra 1 ta buyum ni olib. 
qancha qolganini raqam b ila n ko'rsatishni so'raydi. 1 tadan b uy u m n i olish to 0 
raqam ini ko'rsatguncha d a v o m ettiriladi.
R aqam lar yo rd am id a bolalar keyingi (o ld in g i) sonni aniqlash v a aytishga 
o 'rgatiladi. M asalan, bolalarga 6 raqam i beriladi va keyingi sonni raqam bilan 
ko'rsatish so'raladi? 7 raqam ini ko'rsatib. o ld in g i sonni ko'rsatishni so'raladi va h. 
k. M aktabg a tayyorlov g u ru h id a b olalarning sonning 2 ta kich ik sondan iborat 
tarkibi haqidagi tasavvurlari shakllantiriladi. Sonni 2 ta kich ik songa ajra tish va 2 
ta kich ik sondan bitta katta son hosil qilish g a o 'rg atilad i. M aktab g ach a ta 'lim
yoshidagi bolalarni sonlarni 10 ic h id a hosil qilish va yoyish (ajratish) ning m u m k in
b o 'lg an h a m m a hollari b ila n tanishtirish kerak. B u bilan b o g 'liq bo'lgan 
m ashqlarni 3 sonidan boshlash m aqsadga m u v o fiq . T arbiyachi tlanelegrafga 3ta 
eman y a p ro g 'in i joylashtiradi, yaproqlar nechta va ular qanday rangda ekanligini 
so'raydi. S o 'n g ra 1 ta yashil yaproqni 1 ta sariq yaproq bilan alm ashtiradi. N im a
o 'zg a rg a n lig in i, yashil yaproqlar nechtaligini va sariqlari nechtaligini so'raydi (2 ta 
yashil va 1 ta sariq, ja m i 3 ta, dem ak, 3 — bu 2 va I). Y a n a sariq yaproq o 'rn in i 
alm ashtirib, uni yashil yaproqlardan o lding a qo 'y a d i 
va ja m i yaproqlar 
qan chaligin i, qaysi yaproqlar qan chaligin i so'raydi (1 ta sariq va 1 ta yashil. 
dem ak, 1 va 2 yana 3).
Boshqa sonlarning tarkibi bilan ham bolalarni shunga o'xshash tanishtirish
kerak:
4 — bu 3 v a 1; 1 va 3; 2 va 2;
5 — bu 4 v a l; 1 va 4; 3 va 2; 2 va 3;
6 — bu 5 va I; 1 va 5; 4va 2; 2 va 4; 3 va 3;
7 — bu 6 va 1; 1 va 6; 5 va 2; 2 va 5: 4 va 3,3 va 4:
8 — bu 7 va 1; 1 va 7; 6 va 2; 2 va 6; 3 va 5; 4 va 4:
9 — bu 8 va 1: 1 va 8; 7 va 2: 2 va 7: 6 va3: 3 va 6:
74

---

li, 
in: 
'>
va i : 1 \
a S>: 8 va 2; 2 \
a 8: 7 va 3: 3 va
(i \
a 
4 va 6: 5 va 5.
Sonlarning 2 
la k ic h ik
sondan iborat tarkibini o'rganlshda 
b o lala rn i faqai 
katta bilan kich ik n i (7 
v a
1 - bu 8) birlashtirish emas. balki kichik 
b ila n
katta sonni 
birlashtirishga doir (1 
va 
7 - bu 8) ham mashq qildirish tavsiya etiladi. 
M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning sonning 2 ta kichik sondan iborat 
larkihiga doir b ilim la rin i mustahkamlash uchun kartochkalar. buyum lar bilan. 
keyinroq esa raqam lar bilan har xil mashqlardan, «Topchi, ikkinchi q o 'lim d a
nechta?», «S an o q lotosi». «Senda qancha?», « Q o 's h , ol» kabi o'yinlardan 
foydalanish kerak. S onning tarkibi bilan tanishtirish bolani qo'shish va ayirishga 
doir sodda m asalalarni vechishga o lib keladi.
Bolalarni butun predmetni teng bo‘laklarga bo‘lishga o'rgatish. 
Butun 
b uy u m n i qism larga b o ’ lish. B olalarga butunni qism larga bcrlishni qo g 'o z varag'ini 
(kvadrat shaklida boMishi m u m kin ) teng ikki qism ga boMishni o'rgatishdan 
boshlash kerak. B olalarga q o g 'o z varag‘ ining o ‘rtasidan buklab teng ik kig a bo'lish 
vazifasi beriladi. B olalar dastlab qo g ‘o z varag 'in i 2 ta teng qism ga bo'lg anliklari 
uchun tarbiyachi birinchi qism ni butun varaq ustiga q o ‘yib taqqoslash va qaysinisi 
katta, yo ki kich ik ekanini gapirib berishni (butun varaq yarim dan katta, bitta bo'lak 
butun varaqdan kich ik ) ta k lif qiladi. Shundan keyin yarim varaqlarni birlashtirib, 
bitta b o 'la k qo 'y ilsa . butun varaqqa teng varaq hosil b o 'lish i ko'rsatiladi.
B o lalar yarim ta so‘zin i yaxshi tushunm oqlari uchun tarbiyachi bir varaq 
q o g ‘o zni 2 ta teng b o 'la k k a b o 'la d i va bitta b o'Iakn i yarim varaq, deb atash 
m u m k in lig in i va agar m u m k in bo'lm asa, nega atab b o 'lm aslig ini so'raydi. («B u —
kichik b o ‘laginichi. ... nega m u m kin em as?») Bolalarga yarim ni ikkidan bir deb 
aytish ham m u m k in lig in i tushuntirish kerak. Shundan keyin ikkidan bir qism ni 
ko'rsatish va uni butun kvadrat ustiga q o 'vish n i, qolgan yarim lar ustida ham shu 
ishni bajarish zarur. (« B iz bitta ikkidan birga yana bitta ikkidan birni qo 'shd ik va 
bitta butun kvadrat hosil qild ik ».) Butun bilan uning bo'laklari orasidagi 
m unosabatlar haqidagi bilim larni m ustahkam lashni doirani ikkiga bo'lish m isolida
am alga oshirish m u m kin . Shundan keyin m aktabgacha ta'lim soshidagi bolalar
75

---

butunni 
teng to'rt b o 'la k k a b o 'lish
bilan 
tanishtiriladi. 
T a 'lim
faoliyati 
boshlangandan keyin, buni bolalardan kim lar bilish-bilm asliklarini aniqlab, qanday 
bajarish kerakligini so'rash kerak. A g a r ja v o b to 'g 'ri boTsa. u holda tarbiyachi uni 
qisqa va aniq q ilib takrorlaydi. A g a r ja v o b n o to 'g 'ri b o'lsa, qo g ‘o z varag ‘ ini bir 
buklash, keyin yana bir buklash kerak. deb tushuntiradi. Batartib ishlasli, boT aklar 
teng b o 'lish i uchun tekis buklash kerakligini uqdiradi. Q o g ‘o z b u k la n ib
b o 'lin g a n id a n keyn, u n i yo)rish va h am m a qanday bajarganini tekshirish va nechta 
teng b o ‘ lak hosil b o 'lg a n in i sanab chiqib aytish talab q ilin ad i. S hund an keyin 
bolalarga bu ishlarni m ustaqil bajarish; n im a hosil b o ‘ lg anini va qanday hosil 
b o 'lg a n in i gapirib berish; q o g 'o z n i 4 b o 'la k q ilib qirqish; bitta b o 'la k n i butun 
varaq ustiga q o ‘yish va taqqoslab n im a kattaligini aniqlash; yana bir b o 'la k n i 
q o 'y ib , n im a kattaligini; b utun varaq yoki 2 ta b o 'la k kattaligini aniqlash 
topshirig‘ i beriladi. S hundan keyin navbati bilan 3 ta b o 'la k bilan, 4 ta b o 'la k bilan 
taqqoslanadi.
B olalardan to ‘rt b o ‘ la k n in g har birini n im a deb atash m u m k in lig in i so‘ rab, 
ularni to ‘rtdan bir, chorak so'zlari bilan tanishtirish kerak. B o la la r to 'rtdan bir 
qism n im a ekanini — shunday to'rtta qism dan biri ekanini tushunishlari kerak. 
T arbiyachi quyid ag id ek m ashqlarni o 'tkazishi m u m k in : bitta qism n i o lib , stolda 
nechta to'rtdan bir qism q o lg an in i, so‘ ngra 2 ta qism ni olib, bularning qaysinisi 
katta, qaysinisi k ich ik degan savollarni beradi. D oira, q o g 'o z bo'lak chasi bilan 
ham shunday m ashqlarni o 'tka zish m u m kin .
B olalar b uy u m larn i 2 va 4 ta teng qism larga b o 'lish m alakasini egallab 
o lganlaridan keyin, ular qism lari b o ‘yicha butunni va butun b o 'y ic h a u n in g qism in i 
topishga o 'rg a tila d i. T a 'lim iy faoliyatlarni m ana bunday tashkil qilish ham
m u m k in . T arbiyachi bolalarga kvadrat shaklidagi q o g 'o z va rag 'in i 4 qism ga 
b o'lish n i ta k lif q iladi. K atta o 'lch a m d a g i kvadratni olib, uni qism larga b o 'lad i. 
H am m adan varaq n in g to 'rtdan bir qism ini ko'rsatishni so'raydi va o 'zid a g i 
nam unani ko'rsatadi. B o lala rn in g e'tiborini o'lcham lardagi farqqa tortadi. sababi 
haqida o 'y la b k o 'rish ga im kon beradi.
76

---

\L4ir iw laiar qism larning o ic h a m ia r i orassuag: farqni pa\qamasa'.ar. 
la rlm ac h i f.anclegrafga kichkina va katla k\adrallami m ahkam laydi. Bolalarga 
q n ’ llarida kichik varaq qism lari turganini tushuntiradi. Bolalarni bunday xulosaga 
ulib kcladi: agar buyum katta o 'lch a m li bo'lsa. uning bo'lagi ham katta bo'ladi. 
kichik buyu m n in g b o 'la g i katta buyu m n in g bo'lagidan kichik bo'lad i. Shundan 
keyin har qaysi varaqqa mos choraklar (to'rtdan bir qismlar)ni q o ‘vishni taklif 
qiladi. Shunday qilib , bolalar o ‘zaro bog'lanishlarni o'rnatishni o'rganadilar. Bu 
ishning m antiqiy tafakkurni rivojlantirishdagi aham iyati katta.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni pul birliklari bilan tanishtirish. 
M aktabga tayyorlash guruhida bolalarni pul birliklari bilan tanishtirish vazifasi 
qo 'y ila d i. Tarbiyachi bolalarga 100, 200. 500 va 1000 s o 'm lik pullarning 
kartondan qirqilgan nam unalarini tarqatadi. U larni qarab chiqishni ta k lif qiladi. 
(« T o 'g 'ri, bular p ullar deyiladi»). "Qaranglarchi, u erda qanday raqamlar turibdi? - 
deydi tarbiyachi: - Q aradinglarm i? B ir s o 'm lik n i toping, ko'rsating (o ‘zi tcgishli 
chaqani ko'rsatadi). 200 so 'm lik n i toping, unda 2 raqam i bo'lishi kerak. Besh yuz 
so 'm lik n i, toping, 100 so‘m lik n i, toping. H o zir « D o 'k o n » o 'y in in i o'ynaym iz. 
H a m m a so‘m larni o ld in g izg a qo 'y in g . (Tarbiyachi oldindan qim m atlari (qancha 
turishi) m a ’ lum b o 'lg a n buyum larni tayyorlab qo 'yad i, bir varaq oq qo g 'oz—
lOOsom. bir varaq rangli qo g 'o z — 200 so‘m , qora qalam - 300 so'm . daftar 300 
so'm , rasm - 500 so'm ). D o 'k o n ochiq, n im a qancha turishini bilish kerak. Bir 
varaq oq q o g 'o z 100 som turadi. Bir varaq oq q o g 'o z uchun toMash kerak bo'lgan 
pulni ko'rsating. B u rangli q o g 'o z varag‘ i esa - 200 so'm turadi. Shunday pulni 
ko'rsating. B u erda daftar ham sotiladi. U - 300 so'm turadi. 300 so‘m lik pulni 
toping, b un in g uchun lt a 100 so'm va Ita 200 so'm kerak bo'lad i. Rasm 500 so'm
turadi. 500 so 'm lik n i toping va ko'rsating» va h. k.
« D o 'k o n » o 'y in in i, 2-3 m ashg'ulotda. har xil buyutnlardan loydalanib, 
takrorlash m u m kin .
K evingi 
m ashg'ulotlarda bolalar egallagan 
bilim larini 
hisobga olib. 
mashqlar tashkil qilish kerak. M asalan, 5 ta 100 so 'm lik , 2 ta 200 s o'm lik. 1 la 500 
s o 'm lik lardan iborat pul birliklaridan foydalanish m um kin. Boialar sonning
77

---

birlildardan. 2 la kichik sondan iborat tarkibini o ‘rganishgan. Oldiri bolalarga 500 
so 'm lik k a c h a b o 'lg a n pullar bilan, keyin 1000 so'm lik kacha bo'lg an pullar bilan 
ish ko'radigan m ashqlarni berish tavsiya etiladi.
Q u yid ag id ek o ‘yin-topshiriqlar m aqsadga m uvofiq:
1. « B ir varaq oq q o g 'o z 100 s o 'm . bir varaq qizil q o g 'o z esa 200 s o 'm
turadi. B ir varaq qizil q o g 'o z uch un haqni qanday to 'lash m u m k in lig in i o 'v la b
k o 'rin g (100 so'm + 100 so'm );
2. D aftar 300 so'm turadi. U n in g uchun haqni qanday pullar b ila n to 'lash 
m u m k in ? (100 s o 'm + 100 s o 'm +100 so'm );
3. Q a la m 5
00
s o 'm turadi. U ni qanday to'lash m u m k in ? (100 s o 'm + 100 
s o 'm +100 so'm + 100 s o 'm +100 s o'm ; 2 0 0 so 'm +200so'm+100 so'm ;).
S o'n g ra qiym atlari 1000 s o 'm lik k a c h a b o 'lg a n pu l birliklari b ila n shunga 
o'xshash m ashqlar o 'tk a z ila d i. T opshiriqni kim to 'g 'ri bajarsa, unga fishka yoki 
bayroqcha berish m u m k in . M a s h g 'u lo t oxirida bolalar k im necha m arta to 'g 'ri 
ja v o b berganini hisoblaydilar.
A g ar bolalar « p u l b irliklari» tushunchalarini o 'zlash tirib o iishgan bo'lsa. 
ushbu xild agi m ashqlardan foydalanish m u m k in : « B ir varaq oq q o g 'o z 100 s o 'm
turadi, bir varaq rangli q o g 'o z uchun esa undan 100 s o 'm ortiq to 'la sh kerak. B ir 
varaq rangli q o g 'o z qancha tu rad i?», « N im a qancha turadi?» o 'y in i bolalar 
o'zlash tirgan b ilim la rn i m ustahkam lashga yordam beradi. Bolalarga pul birliklari 
beriladi. T arbiyachi o 'z stoliga har x il buyum larni y o y ib qo 'y a d i va ularning
bahosini aniqlab qo 'y is h n i ta k lif qiladi.
«B u ruchka 200 s o 'm turadi, bir varaq oq q o g 'o z esa undan lO O so'm arzon 
turadi. B ir varaq oq q o g 'o z qancha turadi?» - deb so'ravdi tarbiyachi. (B o lalar 
o 'zlarid a n kerakli pullarni topishlari, uni yuqoriga ko'tarishlari, so'ngra oq q o g 'o z
varag 'i o ldiga qo 'yishlari kerak). R uch ka 200 so'm turadi, daftar esa undan 100 
s o 'm ortiq turadi. D aftar qancha turadi? Q anday pulni ko'tarish va daftar oldiga 
q o 'y is h kerak? va h. k, Shunday qilib , bolalar tarbiyachi bilan birgalikda har qaysi 
b u y u m n in g qancha lurishini topadilar, shundan keyin ularni sotish boshlanadi.
78

---

I arbiyachi boladan so‘ ra\ J i. «Ayt-chi. sen niniu sr'.ib chiroqchisan. i; qasidav 
nai'sa. u qancha turadi?».
N a zo ra t savollari:
1.Sanash faoliyatining rivojlanish bosqichlarini sanab bering.
2.Sanash faoliyatining rivojlanish bosqichlari bir-biridan qanday farq qiladi?
3. 
«T engdan». «baravardan». « к о 'р » , «kam » tushunchalarini o ‘zlashtirish. 
shuningdek, sanoq k o 'n ik m a la rin i puxta shakllantirpsh qanday am alga oshiriladi?
Topshiriq: 
Sanash faoliyatining rivojlanish bosqichlarini “Zinama-zina” 
metodi asosida yoriting va taqdim ot tayyorlang.
A d a b iy o tJa r:
1 .H asanboyeva.O .U . va boshqalar. M aktabgacha ta'lim pedagogikasi. -Т.: 
Ilm ziyo, 2006.
2. Бикбаева Н .У ., И браг и м ова З.И ., К осим ова Х .И . М актабгача тарбия 
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.: 
Укитувчи, 1995 й.
3. Jum a y e v М . M a k ta b g a c h a yoshdagi bolalarda m atem atik tasavvurlarni 
shakllantirish m e to d ikasi va nazariyasi. - Т., 2007.
4. М ихай л ова А ., Н о с о в а Э . Д ., С т ол я р А . А ., П ол я к о в а М . Н ., 
В е рб ен е ц А . М .Т е о р и и и технологии математического развития детей 
д ош кол ьного в озр аст а. - Издателство «Д етсво-пресс». Санкт-петербург, 
2008.
0 ‘LCHASH HAQIDA TUSHUNCHA
T a y a n c h so ‘z va ib o r a la r :