O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti «biologiyа» kafedrasi

Partenogenez
. Ba‘zi hayvon va o‘simliklarda jinsiy yo‘l bilan ko‘payishning 
soddalashgan usuli ko‘riladi, bunda urg‘ochi organizmda urug‘lanmasdan rivojlana oladigan 
tuxum hujayralari vujudga keladi. Jinsiy yo‘l bilan ko‘payishning ana shunday turi qizlik 
holicha ko‘payish yoki partyonogenez deb ataladi. Partyonogenez ancha keng tarqalgandir. 
O‘simliklar orasida u ba‘zi suv o‘tlari, zamburug‘lar va hatto gulli o‘simliklarda, masalan 
qirg‘iy o‘tda uchraydi. Umurtqasiz hayvonlar orasida u chuvalChanglar bilan 
bo‘g‘imoyoqlilarda uchraydi. Asalarilar o‘ziga xos tarzda urchiydi. Ona asalari (poshshosi) 
umrida bir marta, «juftlashuv parvozi» vaqtida erkak asalarilardan urug‘lanadi. Shundan 
keyin ona asalari urug‘langan va urug‘lanmagan tuxumlar qo‘yadi. urug‘langan tuxumlaridan 
urg‘ochi 
asalarilar 
(jumladan 
ishchi 
asalarilar), 
urug‘lanmagan 
tuxumlaridan 
partyonogyonetik yo‘l bilan erkak asalarilar paydo bo‘ladi. 
Tabiiy sharoitlarda urug‘lanish yo‘li bilan ko‘payadigan turlarda tuxumlar 
partyonogyonetik yo‘l bilan rivojlanishi mumkinmi? 
S u n ‘ i y p a r t y o n o g e n e z bo‘lishi mumkinligini 1886 yilda rus olimi A.A.Tixomirov 
birinchi bo‘lib isbot qilib berdi. U tut ipak qurti kapalagining tuxumlariga kislotalar ta‘sir 
ettirib, urug‘lanmagan tuxumlarni rivojlantirdi. Tuxumlar kistochka bilan ishqalanganida ham 
huddi shunday natija kelib chiqdi. Keyingi ishlarda talaygina olimlar chuvalChanglar, 
ninaterililar, hasharotlar va hatto umurtqali hayvonlarning urug‘lanmagan tuxumlarini 
rivojlantirishga muvaffaq bo‘ldilar. urug‘lanmagan tuxumlarning rivojlanishiga sabab 
bo‘ladigan faktorlar juda xilma-xildir, osh tuzining gipertonik eritmasi, kislotalar, ishqorlar, 
ba‘zi zaharli moddalar, mexaniq ta‘sirlar, yuqori temperatura, elektr toki va boshqalar shular 
jumlasiga kiradi Bu faktorlar tuxum hujayraning sirt tarangligini o‘zgartiradi va uni 
bo‘linishga majbur qiladi. Sun‘iy partyonogenez ustidagi tajribalar urug‘lanish protsessining 
tomonlaridan birini oydinlashtirib berdi. Bu tajribalar tuxumning rivojlanishi uchun oldin uning 
aktivatsiyalanishi kerakligini ko‘rsatdi. Odatda tuxumning aktivatsiyalanishi, ya‘ni rivojlana 
boshlashiga spermatozoidlar sabab bo‘ladi, lekin tajriba sharoitlarida tuxumga tabiatan har 
xil bo‘lgan tashqi faktorlar bilan ta‘sir etib, buni urug‘lanish hodisasi bo‘lmaganda ham 
yuzaga chiqarish mumkin.