Й. Турсунов меҳнат ҳУҚУҚИ

Қаранг
: Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси, Т., «Адолат», 1999, 30-37-
бетлар.
38
Қаранг
: «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 18-моддаси. Ўзбеки-
стоннинг янги қонунлари, Т., 1998, 19-сон, 211-бет.

---


маҳаллий давлат ҳокимият органларига иш берувчиларга аҳолини 
иш билан таъминлаш ва аҳолини ижтимоий кафолатларига доир маса-
лалар юзасидан ўзаро маслаҳатлар ўтказиш ҳақида таклифлар кири-
тиш». 
Булардан ташқари, касаба уюшмалари бандлик ва ишга жойлаштириш ма-
салалари юзасидан қонунлар қабул қилиниши таклифи билан чиқишга ҳақли са-
налади. 
Корхоналардаги касаба уюшмалари қўмиталари корхона миқёсида амалга 
ошириладиган ва ишдан озод қилиш, иш жойларини қисқартириш, қўшимча иш 
жойлари барпо этиш ҳамда бандлик муаммоларига дахлдор барча тадбирларда бе-
восита ва фаол иштирок этади, қарорлар қабул қилинишида ходимлар манфаатла-
рини ҳисобга олган ҳолда ўз таъсирини ўтказади. 
6-§. Фуқароларни ишга жойлаштириш. Ишга жойлаштириш
органлари ва уларнинг ҳуқуқий мақоми 
 
Аҳолини иш билан таъминлаш муаммоларини ҳал қилиш бандлик 
хизмати органлари ва иш берувчилар фаолиятидан ташқари умуман уш-
бу масалаларда юритилаётган давлат сиёсати билан ҳам қўллаб-
қувватланади ва бу сиёсатнинг мақсади – фуқароларга уларнинг меҳнат 
қилиш ҳуқуқларини амалга оширилишида ёрдам бериши, ихтиёрий, са-
марали ва эркин иш билан бандликни таъминлашга қаратилгандир. 
Аҳоли бандлиги юзасидан юритилаётган давлат сиёсати меҳнат ресур-
сларини ривожлантириш, барча фуқароларга тенг меҳнат қилиш имко-
ниятини яратиш, ижодий, унумли меҳнат қилишларига кўмаклашишдан 
иборат. 
Бандлик соҳасидаги давлат сиёсатининг амалга оширилишида 
алоҳида ёрдамга муҳтож аҳоли табақалари: 18 ёшга тўлмаганлар, ёш 
болали аёллар, ногиронлар, жазони ўташ жойларидан озод этилган 
фуқароларни қўллаб-қувватловчи махсус қоидалари жорий этилади. 
Бандлик соҳасидаги энг муҳим вазифалардан бири оммавий ва узоқ да-
вом этадиган ишсизликнинг олдини олишдан иборат. Аҳолини иш билан 
таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий принциплари Ўзбеки-
стон Республикасининг «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги 
Қонуни 5-моддасида белгилаб қўйилган бўлиб, унда айтилишича, аҳолини 
иш билан таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсати қуйидаги принциплар-
га асосланган: 

меҳнат қилиш ва иш билан таъминлаш ҳуқуқини амалга оши-
ришда барча фуқароларга жинси, ёши, ирқи, миллати, тили, ижтимоий 
келиб чиқиши мулкий аҳволи ва мансаб мавқеидан, динга муносабати, 
эътиқодидан, жамоа бирлашмаларига мансублигидан, шунингдек хо-
димларнинг ишчанлик жиҳатларига ҳамда улар меҳнатининг натижала-

---

рига боғлиқ бўлмаган бошқа ҳолатлардан қатъи назар тенг имконият-
ларни таъминлаш; 

кишиларнинг меҳнат ва тадбиркорлик ташаббусларини қўллаб-
қувватлаш ва рағбатлантириш, уларда меҳнат қилиш ва ҳаёт кечиришда, 
муносиб шароитларни таъминлайдиган унумли ва ижодий меҳнат қоби-
лиятини ривожлантиришга кўмаклашиш; 

меҳнат қилишнинг ихтиёрийлиги; 

иш билан таъминланиш соҳасида ижтимоий кафолатлар бериш ва 
аҳолини ишсизликдан ҳимоя қилишни таъминлаш; 

ижтимоий ҳимояга ўта муҳтож ва иш топишда қийналаётган 
фуқаролар учун мавжуд иш жойларини сақлаб қолаётган ва янги иш 
жойларини яратаётган иш берувчиларни рағбатлантириш; 

иш билан таъминлаш соҳасидаги тадбирларни иқтисодий ва 
ижтимоий сиёсатнинг бошқа йўналишлари билан мувофиқлаштириш; 

аҳолини иш билан таъминлаш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш, 
амалга ошириш ва уларнинг бажарилишини назорат қилишда давлат ор-
ганлари, касаба уюшмалари, ходимларнинг вакиллик органлари ва иш бе-
рувчиларнинг ўзаро ҳамкорлиги; 

аҳолини иш билан таъминлаш муаммоларини ҳал қилишда 
давлатлараро ҳамкорлик. 
Аҳолини иш билан таъминлаш давлат сиёсатини амалга оширилишида бар-
ча даражадаги давлат органлари: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисидан 
тортиб, то энг қуйи давлат ҳокимиятининг маҳаллий органларигача бўлган 
бўғинлари иштирок этади. Уларнинг ушбу соҳадаги ваколатлари доираси 
«Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонунда мустаҳкамлаб қўйилган. 
Жумладан, ушбу Қонуннинг 15-моддасига кўра, 
Давлат бошқарув органлари: 
Меҳнат бозорини барпо этиш ва ривожлантиришни таъминловчи ту-
зилмавий, молиявий, кредит, инвестиция ва солиқ сиёсатини амалга оши-
ришга доир тадбирларни ишлаб чиқади; 
Иқтисодиёт тузилишини таҳлилий танқид этади, меҳнат бозори ҳолати 
ҳамда аҳолини иш билан таъминлаш соҳасидаги аҳволнинг истиқболини белги-
лайди, бу соҳада давлат статистика ҳисоби ва ҳисоботини юритади; 
Аҳолини иш билан таъминлаш дастурларини ишлаб чиқади ва амал-
га оширади; 
Фуқароларнинг иш билан таъминланиш соҳасидаги ҳуқуқлари ва 
қонуний манфаатлари давлат томонидан тегишли равишда кафолатла-
ниши, шунингдек ҳимоя қилинишини таъминлайди; 
Қўшимча иш жойлари яратилишига, меҳнат шароитлари яхшила-
нишига кўмаклашади; 

---

Қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга ошира-
ди. Бандлик соҳасидаги давлат сиёсатининг бевосита амалга оширили-
ши билан шуғулланувчи давлат бошқарув органи – Ўзбекистон Респуб-
ликаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги бўлиб, 
«Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 16-моддасига 
кўра: 
Аҳолини иш билан таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсатини рўёбга 
чиқариш ҳамда фуқароларга тегишли кафолатларни таъминлаш Ўзбеки-
стон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш ва-
зирлиги ва унинг маҳаллий органлари томонидан амалга оширилади
39
.
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза 
қилиш вазирлиги: 
Меҳнат бозорини таҳлил этади ва истиқболини белгилайди ҳамда 
аҳолини иш билан таъминлаш даражасининг ошириш чора-
тадбирларини ишлаб чиқади; 
Аҳолини иш билан таъминлаш масалалари юзасидан маҳаллий 
давлат ҳокимияти органлари ҳамда маҳаллий меҳнат органларига услу-
бий ва амалий ёрдам кўрсатади; 
Иш билан таъминлашга кўмаклашувчи давлат жамғармаси ма-
блағларидан ишсиз шахсларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш янги иш 
жойларини яратиш, иш билан банд бўлмаган аҳолини касбга тайёрлаш 
ва қайта тайёрлаш, малакасини ошириш учун фойдаланишнинг 
йўналишларини белгилайди; 
«Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонун ҳужжатларига 
риоя этилиши устидан назоратни таъминлайди; 
Қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга ошира-
ди.
Маҳаллий меҳнат бўлимлари: 
Фуқароларга мақбул келадиган ишни танлашда корхоналар, муасса-
салар, ташкилотлар ва бошқа иш берувчиларга эса зарур ходимларни 
танлашда ёрдам беради; 
Меҳнат бўлимларига мурожаат қилган фуқаролар ва иш берувчи-
ларга иш топиш ва ишчи кучи билан таъминланиш имкониятлари 
тўғрисида, ходимларга нисбатан қўйилаётган талаблар ҳақида ва иш би-
лан таъминланиш имкониятлари тўғрисида, ходимларга нисбатан та-
лаблар ҳақида ва иш билан таъминлашга тааллуқли бошқа масалалар 
юзасидан маслаҳатлар беради; 
39
Қаранг
: Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 6 апрелдаги 162-
сонли «Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирли-
ги тўғрисида»ги Низомни тасдиқлаш ҳақидаги қарори. 

---

Ишламаётган фуқароларни касбга ўргатиш, қайта ўргатиш ва мала-
касини ошириш тўғрисида ўқув юртлари, корхоналар, муассасалар ва 
ташкилотлар билан шартномалар тузади; 
Ишсиз шахсларни рўйхатга олишни таъминлайди ва уларга ёрдам 
кўрстатади, шу жумладан нафақалар тайинлаш ва тўлашни амалга оши-
ради; 
Меҳнат бозорининг ҳолатига ва мазкур бозорни ривожлантириш ис-
тиқболларига баҳо беради, унинг мониторингини ташкил этади ва ўтка-
зади ҳамда тегишли ахборот тарқалишини таъминлайди; 
Бўш иш жойлари (вакант лавозимлар) ҳамда иш қидириб мурожаат 
этаётган ва ишга жойлашишга муҳтож фуқаролар ҳисобини юритади; 
Аҳолини иш билан таъминлаш дастурларини ишлаш чиқиш ва 
амалга оширишда қатнашади; 
Корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда мўлжалланаётган тузилмавий 
ўзгаришлар амалга оширилиши натижасида ходимлар ишдан озод этили-
ши мумкин бўлган бошқа тадбирлар тўғрисида, шунингдек бўш иш 
жойлари (вакант лавозимлар) бор-йўқлиги, меҳнат хусусияти ва шаро-
итлари тўғрисида ахборотлар олади; 
Давлат ва нодавлат таълим муассасаларидан уларнинг йўналиши ва 
ихтисослашуви, битирувчиларнинг касб-малака таркиби ва сони тўғри-
сида ахборотлар олади; 
Меҳнат органларига мурожаат қилган фуқароларни касб тайёргар-
лиги ва малака даражасига мувофиқ корхоналар, муассасалар ва ташки-
лотларга уларда бўш иш жойлари (вакант лавозимлар) бўлган тақдирда 
ишга жойлаштириш учун юборади; 
Корхоналар, муассасалар, ташкилотлар учун ижтимоий ҳимояга 
муҳтож шахсларни ишга қабул қилишга мўлжалланган энг кам миқдор-
даги иш жойларини белгилаш тўғрисида таклифлар ишлаб чиқади ва 
уларни маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг муҳокамасига кири-
тади, шунингдек мазкур фуқароларни ишга жойлаштириш учун корхо-
налар, муассасалар ва ташкилотларга юборади; 
Корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ишончномаси асоси-
да улар номидан фуқароларни ишга жойлаштириш тўғрисида уларни 
олдиндан (зарурат бўлганида) касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш, мала-
касини ошириш, йўлкира, кундалик харажатлар ҳақини тўлаш шарти 
билан шартномалар тузади, шунингдек янги яшаш ва иш жойига кўчиб 
бориш чоғида тегишли корхона, муассаса ва ташкилотларнинг ма-
блағлари ҳисобига ёрдам пули беради; 
Ишсиз фуқароларни ҳақ тўланадиган жамоат ишларига белгиланган 
тартибда уларнинг ўз хоҳишига кўра жўнатади; 

---

Иш билан таъминлашга кўмаклашувчи давлат жамғармасининг маблағла-
рини белгиланган тартибда тасарруф этади; 
Фуқароларга ишсизлик нафақасини белгилаган тартибда тайин-
лайди; 
Қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга ошира-
ди. 
Меҳнат органлари томонидан аҳолига, корхоналар, муассасалар, таш-
килотларга, бошқа иш берувчиларга кўрсатилаётган хизматлар, шу жумла-
дан меҳнат бозори ҳолати тўғрисида ахборот бериш бепул амалга оши-
рилади. 
Аҳолини иш билан таъминлаш соҳасида маҳаллий давлат ҳокимият 
органлари қуйидаги ваколатларни амалга оширади: 
Аҳолини иш билан таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий 
йўналишларини амалга ошириш; 
Аҳолини иш билан таъминлаш соҳасида давлат сиёсатининг умумий 
принциплари амалга оширилишини таъминловчи норматив ҳужжатлар 
қабул қилиш; 
Аҳолини иш билан таъминлаш юзасидан ҳудудий тармоқ дастурла-
рини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; 
Ушбу Қонуннинг 7-моддасида кўрсатилган фуқароларни ишга жой-
лаштириш учун иш жойларининг энг кам миқдорини белгилаш ёки ай-
рим турдаги ишларни (касбларни) эҳтиёт тариқасида сақлаб туриш; 
Меҳнат бозоридаги аҳвол барқарорлашувига кўмаклашувчи, шу 
жумладан меҳнат шартномалари оммавий равишда бекор қилиниши 
тўғрисида уларни олдиндан (зарурат бўлган такдирда) касбга тайёрлаш 
ва қайта тайёрлаш, малакасини ошириш, йўлкира, кундалик харажатлар 
ҳақини тўлаш шарти билан шартномалар тузади, шунингдек янги яшаш 
ва иш жойига кўчиб бориш чоғида корхоналар, муассасалар ва ташки-
лотларнинг маблағлари ҳисобидан ёрдам пули беради; 
Ишсиз фуқароларни ҳақ тўланадиган жамоат ишларига белгиланган 
тартибда уларнинг ўз хоҳишига кўра жўнатади; 
Иш билан таъминлашга кўмаклашувчи давлат жамғармасининг маблағла-
рини белгиланган тартибда тасарруф этади; 
Фуқароларга ишсизлик нафақасини белгиланган тартибда тайин-
лайди; 
Қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади; 
Меҳнат органлари томонидан аҳолига корхоналар, муассасалар, таш-
килотларга, бошқа иш берувчиларга кўрсатилаётган хизматлар, шу жум-
ладан меҳнат бозори ҳолати тўғрисида ахборот бериш бепул амалга 
оширилади. 

---

Давлат ҳокимиятининг маҳаллий органлари бандлик хизмати орган-
лари таклифи билан аҳолини вақтинча бандлигини таъминлаш мақса-
дида ҳақ тўланадиган жамоат ишларини ташкил этишлари мумкин. 
«Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 22-
моддасида айтилишича: 
маҳаллий давлат ҳокимияти органлари меҳнат органларининг 
таклифига кўра ва уларнинг иштирокида аҳолини иш билан таъминлаш 
мақсадида ўз мулкидаги корхоналар, муассасалар, ташкилотларда ҳамда 
шартномалар асосида бошқа корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда 
ҳақ тўланадиган жамоат ишларининг амалга оширилишини ташкил эта-
дилар.
Меҳнат органларида рўйхатга олинган ва ишсиз деб эътироф 
этилган фуқаролар билан ҳақ тўланадаиган жамоат ишларида қатнашиш 
учун кейинчалик икки ойгача муддатга узайтириш ҳуқуқи билан муд-
датли меҳнат шартномалари тузилади. 
Жамоат ишларини бажариш чогида фуқароларга бажараётган ишига 
қараб, бироқ 15%га оширилган ишсизлик нафақасидан кам бўлмаган 
миқдорда ҳақ тўлаш, ана шу ишлар муддатини умумий меҳнат стажига 
қўшиш, пенсия таъминоти ва вақтинча ишга лаёқатсизлик юзасидан 
нафақалар олиш ҳуқуқи кафолатланади. 
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 19 
июлдаги 353-сонли қарори билан «Ўзбекистон Республикасида ҳақ 
тўланадиган жамоат ишларини ташкил қилиш ҳақида»ги Низом тас-
диқланган бўлиб, фуқароларни бундай ишларда иштирок этиши тар-
тиблари, улар меҳнатига ҳақ тўлаш масалалари ва бошқа иқтисодий 
ҳамда ҳуқуқий масалалар ушбу Низомда белгилаб қўйилган. 
Бандлик ва ишга жойлаштириш жараёнида фуқаронинг иш сўраб 
мурожаат қилиши юридик факт асосида фуқаро билан ишга жойлашти-
риш органлари ўртасида ҳуқуқий муносабат юзага келади. Ушбу 
ҳуқуқий муносабатларнинг мазмуни нафақат иш сўраб мурожаат қилган 
фуқарога берилган ҳуқуқлар ва мажбуриятлар билан, балки ишга жой-
лаштириш органлари томонидан иш ахтариш, ишга юбориш юзасидан 
амалга оширилиши лозим бўлган хатти-ҳаракатларни ҳам қамраб олади. 
Ишга жойлаштириш органлари мурожаат қилган фуқарога иш топиб 
бера олмаса, у ҳолда фуқаро бу органлардан ишсиз шахс сифатида рўй-
хатга олишларини, касб ўрганиш ёки малакасини ошириш учун ўқишга 
юборилишини, ишсизлик нафақаси тўланишини талаб қилишга ҳақли 
бўлади.
Иш сўраб мурожаат қилган фуқаро ишга жойлаштириш органидан 
ўзини аниқ бир корхонага, аниқ кўрсатилган вазифа ёки лавозимга ишга 

---

жойлаб қўйишни талаб қилишга ҳақли эмас. Чунки ишга жойлаштириш 
органлари зиммасига бундай вазифа юклатилган эмас. Ишга жойлашти-
риш муддат билан чекланмаган бўлиб, бу муносабат одатда, фуқаро иш-
га жойлаштирилгунига қадар давом этади. 
Меҳнатнинг эркинлиги тамойилига кўра ишга жойлаштириш муно-
сабати иш сўраб мурожаат қилган фуқаро хоҳиши билан истаган пайтда 
бекор қилиниши, яъни у ишга жойлаштириш органининг иш топиб бе-
ришга оид хизматидан хоҳлаган пайтда воз кечиши мумкин. 
Ҳозирги пайтда ишга жойлаштириш органлари билан кадрларга эҳтиёжманд кор-
хона ва ташкилотлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар анча батафсил тартибга солинган 
бўлиб, бунда кадрлар қўнимсизлигини камайтириш, фуқаронинг иш ахтариб бекор 
юришини қисқартириш ва шу йўл билан меҳнат ресурсларидан оқилона фойдаланиш-
га эришиш мақсадлари назарда тутилади. 
«Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 18-
моддасида айтилганидек, иш берувчилар «бўш иш жойлари (вакант ла-
возимлар) бор-йўқлиги тўғрисидаги маълумотларни ҳар ойда, мўлжал-
ланаётган ишдан озод қилишлар тўғрисида ҳар бир ходимнинг касби, 
мутахассислиги, малакаси ва меҳнат ҳақи миқдорини кўрсатган ҳолда 
ахборотларни олдиндан (камида икки ой олдин) маҳаллий меҳнат орга-
нига тақдим этиш» мажбуриятига эгадирлар. 
Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги қара-
моғидаги бандлик хизмати воситачилик фаолиятини олиб боради ва шу 
сабабли, маъмурий-ҳуқуқий ваколатларга эга эмас. Бироқ, «Аҳолини иш 
билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонунга кўра улар ўз ҳудудида жой-
лашган корхона ва ташкилотларга ижтимоий ҳимояга муҳтож табақалар 
(ёшлар, аёллар, ногиронлар ва ҳ.к.)дан бўлган фуқаролар учун қўшимча 
иш жойлари ажратиш (квоталаш) юзасидан мажбурий кўрсатмалар бе-
риши, бу кўрсатмалар бажарилмаганида эса тегишли молиявий жазо чо-
раларини қўллаши мумкин. 
Юқорида таъкидланганидек, ижтимоий заиф қатламлардан бўлган фуқароларни 
ишга жойлаштиришда (ёшлар, ҳомиладор ва ёш болали аёллар, ногиронлар, жазо муд-
датини ўтаб озодликка чиқарилган фуқаролар, хизматдан бўшатилган ҳарбий хизмат-
чилар ва бошқалар) кўпгина имтиёзлар назарда тутилган ва уларни ишга жойлашти-
риш бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга. 
Мамлакатимизда иқтисодий фаол аҳоли сонининг тез суръатлар би-
лан, ҳар йили ўртача 280000 кишига ортиб бораётганлиги туфайли 
бандлик ва иш билан таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсатини мунтазам 
такомиллаштириш, қўшимча иш жойлари барпо этишга қаратилган 
тадбирларни амалга ошира бориш ҳаётий заруратга айлангандир. 
Аҳолини иш билан таъминлашнинг муҳим йўналишларидан бири – юр-
тимизда хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, унинг иқтисодий, ташки-

---

лий, ҳуқуқий базасини мустаҳкамлашдан иборат. Шуни айтиш кифояки, 
мамлакатимизда хусусий тадбиркорликни ҳар томонлама қўллаб-
қувватланиши, кичик ва хусусий бизнес учун кенг ҳуқуқий имкониятлар яра-
тилиши натижасида кейинги бир неча йил давомида 700 мингдан кўпроқ 
киши иш билан ҳамда турмуш кечириш манбаи билан қўшимча равишда 
таъминландилар
40
.