O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

fumarola, solfatara, mafetta
kiradi. 
Vulqon otilishining gazsimon mahsulotlaridan ayrim vulqonlarda juda oz 
bo‘lsada, dastavval suv bug‘larini, so‘ngra gazlardan vodorod, xlor, azot, 
uglerod oksidi, ba’zan karbonat angidrid, metan ko‘p hollarda vodorod 
xlorid, vodorod sulfid, sulfidli gaz, ammiak, ammoniy xlorid va ammoniy 
karbonatni ko‘rsatish mumkin. Ko‘pincha gazlarning bunday ajralib 
chiqishlari fumarola deb yuritiladi (1800
0
C dan Yuqori). Sulfidli 
gazlarning ajralib chiqishi solfatara (100-1800
0 
C gacha) deb ataladi. 
Karbonat angidrid gazlarining ajralib chiqishi vulqon faoliyatlarining 
so‘nggi bosqichlari vaqtida yuz beradi: ularni mafetta (1000
0
C past) deb 
ataydilar. 
Vulqonning suyuq mahsulotlariga lava kiradi. Tarkibidagi kremniy 
oksidining (SiO
2
) miqdoriga ko‘ra lava nordon, o‘rta, asos tarkibli 
bo‘ladi. Lavaning kimyoviy tarkibi va gazlarning miqdori uning fizik 
xususiyatlarini (harakatchanlik, yopishqoqlik) harakterlaydi, u esa vulqon 
xususiyatini belgilaydi. 

---

86 
Vulqonlardan oqib chiqadigan lava shu bilan farq qiladiki, undagi 
magmada bug‘va gazlar bo‘lmaydi, chunki ular Yer yuzasiga chiqqanda 
yo‘qoladi. Lavalarning mineral tarkibi juda ham har xildir. Asos va ultra 
asos lavalar ayniqsa oquvchan bo‘ladi. Juda ham quyuq nordon lavalarga 
Pele vulqonining lavasi misol bo‘la oladi. Bu lava shunchalik quyuq 
bo‘lganki, vulqon krateri ustida balandligi 300 m keladigan baland 
minora (obelisk) hosil qilgan. 
Vulqonlarning halokatli tomonlaridan tashqari uni xalq xo‘jaligidagi 
foydali tomonlari ham bor. Masalan:
Vulqon kuli hosildor tuproqlarni hosil
 
bo‘lishiga olib keladi, chunki 
unda minerallar ko‘p va kaliy, fosfor va boshqa elementlari uchraydi; 
Vulqon hududlari juda katta issiqlik manbaiga ega. Italiya, Meksika, 
Indoneziya, 
Yangi 
Zelandiya, 
AQSH 
(Koliforniya), 
Yaponiya 
mamlakatlarida yirik gidrotermal elektrostansiyalar ishlab turibdi. 
Kamchatkadagi Paujet geoissiqlik stansiyasi bir yilda 10000 kVt energiya 
ishlab chiqaradi. Avagin vulqonining, 3-4 km chuqurlikda joylashgan, 
o‘chog‘iga quduq qazish mo‘ljallangan. Quduqlar bo‘yicha suv haydab, 
bug‘holatida boshqa quduqlar orqali energiya olish mo‘ljallangan. Agarda 
vulqon o‘chog‘i energiyasining 10% i ishlata olinsa, 200 -yil davomida 1 
mln kVt issiqlik olish mumkin; 
Etno vulqoni bug‘va gazlar bilan birga atmosferaga bir kunda 9 kg 
platina, 240 kg oltin, 420000 t oltingugurt chiqaradi; 
Lava tarkibida ma’danli minerallar oz bo‘ladi, lekin gohida juda 
ko‘p foydali minerallar bo‘ladi. Yaponiyadagi Iosan vulqonida 2000 t 
oltingugurt, Lako vulqoni tarkibida magnetit, gematit, apatit bo‘lgan 
70000 t lava chiqqan, Italiyadagi Monte-Amiat vulqoni harakati natijasida 
dunyoda eng katta simob koni hosil bo‘lgan