O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

markazli vulqonlar
deb 
ataladi, chunki ular ma’lum bir markazdan otilib chiqadi. Gaz va lavalar 
o‘rtada joylashgan kraterdan emas, balki ancha uzunlikka ega bo‘lgan 
yoriqlardan chiqadigan yoriq vulqonlar markazli vulqonlardan farq qiladi. 
Qalin muzliklar o‘lkasi bo‘lgan Islandiyadagi vulqonlar bu jihatdan 
ayniqsa har akterlidir. Islandiyada uzunligi 40 km ga boradigan erlar bor 
va ulardan oqib chiqadigan lavalarning ko‘p massalari bu yorliqlarning 
har ikkala tomoni bo‘ylab katta joylarni qoplaydi. Ko‘pincha yoriqlar 
bo‘ylab bir qancha vulqon konuslari bo‘ladi. Shuning uchun ham 
Islandiyani haqli ravishda muzlar va o‘tlar o‘lkasi deb ataydilar.
Vulqon mahsulotlari uch xil bo‘lib, ular qattiq, suyuq va gaz 
holatida bo‘ladi. Vulqonning qattiq mahsulotlariga vulqon bombalari, 
lapillalar, vulqon qumlari va ko‘llari kiradi. Mayda changlarning tushgan 
massalari 
vulqon kuli deb
nom olgan. Ancha yirik zarrachalar (bir necha 
yoki bir necha o‘n metr parchalar) lapilli yoki rapilli (toshchalar) deb 
ataladi. 
Vulqondan chiqqan kulning miqdori to‘g‘risida Alyaskadagi Katmai 
vulqonining otilishidan bo‘lishi mumkin: bu vulqondan otilgan kul 

---

85 
qatlamining qalinligi 4 m dan ortiq bo‘lgan; shamolga teskari bo‘lgan 
tomonida 100 m gacha masofada kulning qalinligi 10 sm dan ortiq 
bo‘lgan. Agar Katmai vulqonining Moskva markazida deb tasavvur qil-
sak, bu otilib chiqishning kattaligini ko‘z oldimizga keltirgan bo‘lar edik. 
Butun shahar bir necha metr qalinlikdagi kul qatlami ostida ko‘milgan 
bo‘lur edi. Kul Smolensk, Gorkiy shaharlariga tushgan bo‘lur edi, Kaluga 
shahri esa 30 sm qalinlikdagi kul qatlami bilan qoplangan va 6O soat 
davomida qorong‘ilikda qolgan bo‘lar edi. Dast avaal vulqon kuli va 
qumlari qorga o‘xshash g‘ovaksimon bo‘ladi, keyinchalik o‘zining 
og‘irligi ta’siri ostida sekin-asta jichlashad va so‘ngra vulqon tufi deb 
ataluvchiancha zich qatlamga aylanadi. Vulqon tufida qotgan lava 
parchalari ko‘p miqdorda bo‘lsa zichlashgan kul bilan tsimentlangan 
vulqon brekchiyasi hosil bo‘ladi. Kichik hajmdagi (1-3 sm) kraterdan 
otilib chiqqan qattiq mahsulot lapilla deb nomlanadi. Katta hajmdagi 
bo‘laklarning qotishi natijasida aglomerat qatlami vujudga keladi. 
Vulqondan juda ko‘p gazlar ajralib chiqishi vaqtida quyuq lava parchalari 
ham ba’zan bir necha yuz metrlarga otilib chiqadi. Bunda lava bombalari 
hosil bo‘ladi. Vulqon bombalari 5-10 sm dan bir necha metrgacha bo‘lishi 
mumkin. Ba’zan krater chetidagi qoyalardan og‘irligi bir necha o‘n 
tonnaga boradigan katta palaxsalar ajralib, havoga bir necha yuz metr 
otilib ketadi, so‘ngra tog‘ning yon bag‘irlariga va uning etagiga 
yumalanib tushadi. 
Vulqoning gaz mahsulotlariga