Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov

 
2. Ulushga egalik qilish huquqini beruvchi qimmatli qog‘ozlar 
 
O‘zbekiston Respublikasining «Qimmatli qog‘ozlar va fond 
birjasi to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq, bizning Respublikamizda 
qimmatli qog‘ozlarning quyidagi turlari amal qiladi: 
Aksiyalar; 
Obligatsiyalar; 
Depozit sertifikatlari; 

---

44 
Depozit tilxatlari; 
Veksellar. 
Aksiyalar, obligatsiyalar va deposit sertifikatlari aks ettiriladigan 
rekvizitlarni O‘zbekiston Respublikasi davlat mulkini boshqarish va 
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash Davlat qo‘mitasi qoshidagi 
«Qimmatbaho qog‘ozlar bozorini koordinatsiyalash va nazorat qilish 
Markazi» depozit sertifikatlari va veksellarda aks ettirilgan 
rekvizitlarni esa O‘zbekiston Respublikasi Markziy banki belgilaydi. 
Qimmatli qog‘ozlar nomi (egasi) yozilgan va taqdim etuvchiga 
tegishli bo‘lishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar basharti mulkiy 
huquqlarni ularga egalik qilish bilan bog‘liq holda ro‘yobga chiqarish 
uchun emitent (qimmatli qog‘ozlarni chiqaruvchi) tomonidan yoki 
uning topshirig‘iga binoan qimmatli qog‘ozlar kasb faoliyatini 
amalga oshirayotgan tashkilot tomonidan egasining nomini qayd 
etish zarur bo‘lsagina egasi yozilgan bo‘ladi. Egasi yozilgan qim-
matli qog‘ozni bir mulkdordan ikkinchisiga berish hisob-kitobdagi 
tegishli yozuvlarni o‘zgartirishda aks etadi. 
Qimmatli qog‘ozlar basharti mulkiy huquqlarni ularga egalik 
qilish bilan bog‘liq holda ro‘yobga chiqarish uchun qimmatli 
qog‘ozlarni taqdim etishning o‘zi etarli bo‘lsa, taqdim etuvchiga 
tegishli hujjatlar deb hisoblanadi. Taqdim etuvchiga tegishli 
qimmatli qog‘ozlar erkin muomaladi bo‘ladi. 
Qimmatli qog‘ozlarning eng keng tarqalgan turi aksiyalar 
hisoblanadi. 
Aksiya bu aksiyadorlik jamiyatining Ustav fondiga yuridik yoki 
jismoniy shaxs muayyan hissa qo‘shganidan guvohlik beruvchi, 
aksiya egasining mazkur jamiyat mulkidagi ishtirokini tasdiqlovchi 
kamida unga dividend olish va odatda, ushbu jamiyatni boshqarishda 
qatnashish huquqini beruvchi, amal qilish muddati belgilanmagan 
qimmatli qog‘ozdir. 
Boshqacha qilib aytganda, aksiya aksiyadorlik jamiyat chiqargan 
qimmatbaho (daromad keltiruvchi) qog‘oz. Aksiya o‘z egalariga, 
ya’ni aksiyadorlarga hissadorlik jamiyati ixtiyoridagi umumiy 
mulkdan o‘ziga tegishli ulushiga huquqi borligi to‘g‘risida guvohlik 
beradi. Amaldagi me’yoriy hujjatlarga asosan aksiya blankalarining 
majburiy rekvizitlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi. 

---

45 
Aksioner jamiyatining nomi va joylashgan manzili; 
Qimmatli qog‘ozning nomi «Aksiya»; 
Navbatdagi nomer; 
Chiqarilgan vaqti; 
Aksiya turi (oddiy va imtiyozli); 
Nominal qiymati va toifasi; 
Egasining nomi. 
Aksiya chiqarilgan aksioner jamiyatining Ustav fondining 
miqdori; 
Muomalaga chiqarilgan aksiyalar soni; 
Imtiyozli aksiyalar uchun to‘lanadigan dividend miqdori va 
to‘lash muddati; 
Aksoner jamiyati ijroiya organi rahbarining imzosi (boshqaruv, 
direksiya). 
Qimmatli qog‘ozlar chiqarilgan korxonaning muhri. Aksiyalar 
davlat tilida to‘liq yoziladi. Jamiyat a’zolarining xohishiga ko‘ra 
boshqa tillarda ham yozilishi mumkin. 
Aksiyalar egasining ismi yozilgan va yozilmagan, imtiyozli va oddiy 
bo‘lishi mumkin. Aksiyada ko‘rsatilgan va jamiyat aksiyadorlarini 
ro‘yxatga olish daftariga kiritilgan jismoniy yoki yuridik shaxsgina egasi 
yozilgan aksiyaning sohibi bo‘lishi aksiyador deb e’tirof etiladi. Egasi 
yozilmagan aksiyalar jamiyat aksiyalarining ro‘yxatga olish daftariga 
kiritilmagan holda boshqa shaxslarga mulk qilib beriladi. 
Oddiy (odatdagi) aksiyalar ovoz beruvchi bo‘lib, ularning 
egalariga dvidendlar olish, jamiyatning umumiy yig‘ilishlarida va 
jamiyatni boshqarishda ishtirok etish huquqini beradi. 
Imtiyozli aksiya egalari dvidendlarni, shuningdek, aksiyadorlik 
jamiyati tugatilganda aksiyalarga qo‘yilgan mablag‘larni birinchi 
navbatda olish huquqiga egadir. Imtiyozli aksiyalar ularning 
egalariga, korxona foyda ko‘rish-ko‘rmasligidan qa’tiy nazar, 
muayyan dividendlar olish huquqini beradi. 
Yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari faqat egasi 
yoziladigan aksiyalar bo‘lishi mumkin, ularni boshqa shaxsga 
o‘tkazish tartibi ustavda belgilanib qo‘yiladi. Yopiq turdagi 
aksiyadorlik jamiyatlari aksiyadorlariga aksiyalar o‘rniga ularning 
nominal qiymatiga teng so‘mmada sertifikatlar berishi mumkin. 

---

46 
Chiqariladigan aksiyalarning xillari, ularni tarqatish va 
joylashtirish, ular bo‘yicha dividendlarni to‘lash tartibini har bir 
aksiyadorlik jamiyati o‘zining Ustaviga asosan amalga oshiradi. 
Aksiya bo‘linmasdir. Bu degani aksiyaga bir necha kishi egalik 
qilishi mumkin (masalan, er va xotin). Lekinda aksioner jamiyatining 
yig‘ilishida ular bir ovozga ega bo‘ladi. 
Aksiya mulkka egalik qilish huquqini shartli ravishda beradi. U 
zayom emas. Aksiyada qoplash muddati ko‘rsatilmaydi. Aksiya ega-
sining javobgarligi faqat uning ixtiyoridagi aksiya miqdori bilan 
chegaralangandir. Shuning uchun ham u jamiyat uchun javob bermaydi. 
O‘zbekiston Respublikasining «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksi-
yadorlar huquqini himoya qilish to‘g‘risida»gi qonunida aksiyador-
ning huquqlari batafsil yoritilgan. Qonunga ko‘ra aksiyadorlar: 
–
jamiyat mablag‘iga qo‘shgan hissasini va shunga muvofiq 
topilgan foydaning bir qismini dividend tariqasida olishi; 
–
aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishida qarorlarni ishlab 
chiqarishda ovoz berish, mazkur hissadorlik jamiyatining sotib 
olishda ustunlik qilish; 
–
inqirozga uchragan chog‘da hissadorlik jamiyatining bir 
bo‘lagiga egalik qilish; 
–
o‘z manfaatlarini ifodalash va himoya qilish maqsadida 
uyushmalar va boshqa jamoat tashkilotlariga birlashish va h.k. 
Bu huquqlar aksiyalarning xillariga qarab o‘zgarib turishi 
mumkin. Masalan: oddiy aksiyalar egalari jamiyat Ustaviga muvofiq 
aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida barcha masalalar bo‘yicha ovoz 
berish huquqi bilan ishtirok etsa, imtiyozli aksiyalarning egasi 
bunday huquqga ega emas va h.k. Aksiyalarni boshqa shaxsga mulk 
qilib o‘tkazish mumkin. Bu holda egasi yozilgan aksiyalar (sotib 
olinishi, hadya qilinishi, meros bo‘lib o‘tganda) egasining 
o‘zgarganini qayd etuvchi organ aksiya yangi egasining ismi yoki 
nomini kiritadi. Aksiyadorlik jamiyati ma’lum bir vaqt o‘tgandan 
keyin aksiyalarni qayta sotish, o‘z xodimlari orasida tarqatish yoki 
bekor qilish maqsadida aksiyadorlardan ularni sotib olish ham 
mumkin. Chunki aksiyalar ko‘pi bilan bir yil ichida joylashtirilishi 
lozim. Ana shu davr ichida dividendlarni taqsimlash, shuningdek, 
aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishida ovoz berish va kvorumni 

---

47 
aniqlash jamiyat sotib olgan o‘z aksiyalarini hisobga olmagan holda 
o‘tkaziladi. 
Jamiyat o‘z aksiyalarini mustaqil ravishda yoki investitsiya insti-
tutlari orqali sotib olishi mumkin. Aksiyalar chiqarilganda ularning 
nominal aksiyada ko‘rsatilgan, (masalan, 100 dollar, 500 dollar, 100 
so‘m va h.k.) qiymati bo‘ladi, lekin ular bozor narxida sotiladi, narx 
nominal qiymatidan yuqori yoki past bo‘ladi. Bozordagi talab va 
taklifga qarab aksiyaning bozor narxi shakllanadi, bunga bozor kursi 
deb ataladi. Bozor kursi yoki narxini belgilanishi qimmatli qog‘ozlar 
katirovkasi deyiladi va u fond birjasida amalga oshiriladi. 
Qimmatli qog‘ozlarning bozorda yaxshi sotilishi korxona, firma 
uchun o‘zgalar pulini moliyaviy resursga va so‘ngra kapitalga 
aylantirib, o‘zining mavqeini mustahkamlab yaxshi foyda olishga 
imkon beradi. Aksiya kursiga ta’sir etuvchi omilar turlicha bo‘ladi. 
Germaniya mutaxassislari fikriga ko‘ra unga iqtisodiy, siyosiy va 
ruhiyat omillari ta’sir etadi. 
Firma emitent sifatida qimmatli qog‘oz sotsa, xaridor sifatida uni 
bozordan sotib ham oladi. Odatda firma o‘zi bilan yaqin iqtisodiy 
aloqada bo‘lgan firmalar, banklar, sug‘urta va investitsiya 
kompaniyalari aksiyalarini va davlat obligatsiyalarini yoki ko‘proq 
o‘z mahsulotlarini sotib oluvchi yoki unga kerakli resurslarni 
sotuvchi korxonalar aksiyasini sotib oladi, chunki ular bir birlarining 
yaxshi moliyaviy ahvolidan o‘zaro manfaatdor bo‘ladilar. 
Bozor munosabati sharoitida xo‘jalik subyektlari moliya jihatdan 
ham o‘z aravasini o‘zi tortishi kerak, ammo ular foyda ko‘rib rentabelli 
ishlashi, foyda hisobidan o‘z moliya resurslarini orttirib borishlari ham 
shart, bu siz ular raqobatga bardosh bera olmaydilar. Demak, 
moliyaviy baquvvat bo‘lish raqobatchi chidamli bo‘lishi demakdir.