qobiliyati, farzandlari va oilasiga bo‗lgan munosabati, ilm ahliga homiyligi kabi
jihatlariga ham alohida ahamiyat beradi. ―Boburnoma‖da Sulton Xusayn Boyqaro
nomi 108 marotaba tilga olingan.
Bobur Husayn Boyqaroning davlat qurilishidagi
rahbarligini ijobiy
baholaydi va quyidagicha yozadi:
“Sulton Husayn mirzoning zamoni ajab zamone
edi, ahli fazl va benazir eldin Xuroson, bataxsis Hiriy shahri mamlu edi. Har
kishiningkim bir ishga mashg„ulligi bor edi, himmati va g„arazi ul edikim, , ul ishni
kamolg„a tegurgay” (“B1”. 300-bet)
.
.
Xorijlik boburshunos U.Erskin Boburga xos fazilatlarni quyidagicha
izohlaydi: ―Bobur biror shaxs haqida so‗z yuritadigan bo‗lsa, uning shakl-
shamoyili, kiyinishi, didi, odatlarini shunday haqqoniy tafsilotlar bilan tasvirlab
beradiki, biz xuddi bu odamni hayotda ko‗rganday, u bilan birga yashaganday
bo‗lamiz. Bobur o‗z ko‗zi bilan ko‗rgan mamlakatlar manzarasini, iqlimini, o‗ziga
xos hayot tarzini, sanoati va iqtisodini, san‘at obidalarini shunchalik aniq va tugal
tasvirlab berganki, maxsus shu joylarni kezgan
sayyohlar ham ular haqida
bunchalik mukammal tasavvur bera olmasalar kerak‖
5
.
―Boburnoma‖da Husayn Boyqaro bevosita tasvirlangan o‗rinlarda tarixiy
shaxs portretida tarixan reallik va badiiy tasvir vositalari uyg‗unlashib ketganiga
guvoh bo‗lamiz. Boburning Husayn Boyqaroga bergan ta‘rifidan, uning ko‗z, yuz
va gavda tuzilishi, qay paytda qanday libos kiyishi va yoshi bilan bog‗liq
o‗zgarishlar haqida aniq ma‘lumotlarga ega bo‗lishimiz mumkin.
“Qiyiq ko„zli”
iborasi orqali biz Husayn Boyqaroning turkiy-barlos qavmiga oid, tom ma‘noda
temuriyzoda ekanidan, sher gavdali ekani nihoyatda baquvvat, kelbatli va
xushbichim odam bo‗lganidan dalolat beradi. Belidan pasti ingichka kishi edi.
“Qora qo„zi bo„rk kiyar edi yo qalpoq. Ahyonan iydlarda kichik sepech dastorni
yap-yassi yamon chirmon chirmab, qarqara o„tag„asi sanchib, namozg„a borur
erdi”
Husayn Boyqaroning ba‘zi paytlarda qorako‗l qo‗zi terisidan qilingan bo‗rk
kiyishi, zarurat yuzasidangina bezakdor salla o‗rashini ta‘kidlash orqali uning
shohona hashamatga e‘tiborsiz, sodda va oddiy ish odami ekaniga e‘tibor qaratadi.
5
(Эрскин У. Бобур Ҳиндистонда. / Ғ.Сотимов таржимаси. – Тошкент: Чўлпон, 1995. – Б.105).
Muallif shu tariqa mashhur bir tarixiy shaxs portretiga xos sifatlarni tasvirlaydi va
o‗quvchida u haqda mukammal tasavvur uyg‗otishga erishadi. Bularning
barchasida portret tamoyillaridan biri tarixiy haqqoniylik bilan tasvirlashni
ko‗ramiz.
“Ulug„ yoshga yetib, soqoli oqargan bo„lsa-da, xushrang, qizil-yashil
ipak matolardan kiyim kiyardi”
. Demak, mirzo yoshi bir joyga borgan paytda ham
qizil, yashil rangli kiyimlar kiyganligi yuqoridagi tasvirda keltirilgan.
Xarakteri haqida fikr yuritar ekan:
“harrof va xush xulq kishi edi, Xulqi bir
nima guzaroroq voqe bo„lub edi, so„zi ham xulqidek edi. …shujo‟ va mardona
kishi edi” (“B1”. 275-bet)
. Bobur ta‘rificha, Husayn Mirzo ―so‘zamol va xushxulq
kishi edi. Xulqi biroz tezroq, so‘zi ham xulqidek o‘tkir edi. …shijoatli, mard kishi
edi‖ deb xolis baholaydi
―Boburnoma‖da muallif Husayn mirzoning ijodiga tanqidiy yondashib, fikr
bildiradi. Uning devon tartib qilgani, turkiyda va forsiyda she‘r yozganini esa
quyidagicha tasvirlaydi:
“G„aribiy taxallus qilur edi, devon ham tartib qilib edi,
turkiy va forsiy she‟r aytur edi. Bu bayt aningdurkim:
Dar guzar didam pariro„ye shudam devonaash
Chist nomi, o„, kujo boshad nadonam xonaash” (“B1”. 279-bet).
Ya‘ni, Guzarda bir pari yuzni ko‗rib, devona bo‗ldim,
uning ismi nima, uyi
qayerda ekanini bilmadim.
Muallif Xusayn Boyqaro tasviri orqali Xuroson, xususan, Hirot adabiy, siyosiy,
ijtimoiy muhiti, saroy hayoti haqidagi ma‘lumotlarni umumlashtirgan.
Xullas, Bobur Temuriy hukmdorlarga baho berar ekan, avvalo, ularning
jangovarlik qobiliyatiga, yurt olish va yurt saqlashiga, e‘tiqodi va insoniyligiga
e‘tiborini qaratadi. Muallif har bir hukmdorni tasvirlashda holis yondashgani, so‗z
va iboralarni o‗z o‗rnida qo‗llagani asarning qimmatini yanada oshirgan. Bundan
tashqari, muallifning temuriy hukmdorlar
shaxsiyatiga odilona, jamiyat, vatan, yurt
manfaati nuqtai nazaridan baho berishda, temuriy hukmdorlarga bo‗lgan davr
mezonini belgilashda Boburning bayoni, rostbayonligi va haqiqatga tayangani,
ayniqsa, alohida ahamiyatga molikki, bu davr tarixi va shaxs mavqeini belgilashda
juda muhimdir.
