7 TIL JÁMIYETLIK QUBILIS SIPATINDA
Til-bul adamlar ortasında qarım-qatnas jasawdıń eń áhmiyetli kuralı.
bunday «qural»xızmetin til tek jámiyette, kópshilik ortasında ǵana alısıp, bir-
birin túsiniwi ushın jumsaladı.Sóylesiw,pikir alısıw bir jámiyetten jasawshılar
ortasında ǵana boladı.Adam bar jerde til de boladı, adamzat jámiyeti payda
bolıwı menen bir waqıtta til de payda bolǵan. Jámiyet bolmaǵan jerde til, til
bolmaǵan jerde jámiyet bolmaydı. Adamnıń,tildiń, jámiyettiń payda bolıw
dáwiri bir waqıttı óz ishine qamtıydı. Sebebi olardıń birisiz ekinshisi bolıwı
mumkin emes.Solay etip til jámiyetlik qubılıs bola otırıp,ol basqa barlıq
jámiyetlik qubılıslardan ayırılıp turadı. Til de basqa jámiyetlik qubılıslar sıyaqlı
jámiyet ushın xızmet etedi.Sonıń menen birge tildiń jámi-yetlik xızmeti menen
órisi qálegen basqa jámiyetlik qubılıslardan sheksiz eken. Mine, bul jaǵınan til
basqa barlıq jámiyetlik qubılıslardan ayırılıp turadı.
Tildiń jámiyetlik xızmetin sheksiz keń ekenligi onıń adam ómiriniń barlıq
salaları menen tarawlarında, óndiriste, ilimniń hámme shaqaplarında, texnikada
h.t.b. sheklenbegen halda jumsalıwında kórinedi.Tilden basqa qálegen jámiyetlik
qubılısları jámiyet ómiriniń tek bir sheklengen tarawına ǵana tán boladı,hám soǵan
xızmet etedi.
Eger de bir jámiyetlik dúzimdi bazis,al oǵan xızmet qılatuǵın barlıq
qubılıslardı
(siyasat,ideologiya,mádeniyat,
tábiyat,filosofiya,huqıq
hám
t.b)nadstoyka jáne ol klasslık boladı desek,tildi solardıń qaysısına jatqarıwǵa
boladı degen sorawǵa hár túrli juwaplar berilip keledi.Birewler tildi de
jámiyetlik qubılıs ekenin esapqa ala otırıp,basqa jámiyetlik qubılıslar sıyaqlı
baziske nadstoykalıq xızmet atqaradı,til de basqa jámiyetlik qubılıslar sıyaqlı
klasslıq boladı dep esaplanadı. Bunday teoriya Rossiyada 30-40 jılları
N.YA.Marr hám onıń táreptarları tárepinen quwatlandı hám bul háte teoriya til
biliminiń nadurıs baǵdarda rawajlanıwına alıp keldi.50-jıllardıń basında bul
teoriya qaralandı hám tildiń basqa jámiyetlik qubılıslarǵa usap baziske
nadstoykalıq xızmet atqarmaytuǵınlıǵı,tildiń klasslıq emes,al ulıwmalıq xalıqlıq
bolatuǵınlıǵı moyınlandı.
Til jámiyet ushın xızmet etkenlikten sol jámiyet rawajlanıw menen birge
rawajlanadı. jámiyette bolǵan ózgerisler,janalıqlar tilde de óz kórinisin tabadı.
Biraq jámiyet ózine tán rawajlanıw nızamlarına,al til ózine tán bolǵan rawajlanıw
nızamlarına iye boladı.Ol nızamlar sáykes kele bermeydi.Máselen,jámiyet
revolyuciyalıq jol menen rawajlansa,bir jámiyetlik dúzim ekinshi jámiyetlik
dúzim menen almasıp otırsa,jáne onıń rawajlanıwı awmalı-tókpeli sıpatta
bolıp,áste-aqırın,gá tez ózgeriske ushırap tursa,til onday jol menen emes,al
evolyuciyalıq jol menen bir qálipte ámelge asadı.Bul rawajlanıw jolında til
pútkilley ózgerip,bir til orınına ekinshi bir tildiń keliwi talap etilmeydi.Jámiyetlik
dúzim ózgeriwi menen onı qollap quwatlaytuǵın, sol jámiyetlik dúzimniń jasap
turıwın támiyinleytuǵın, nadstoyka xızmet atqarıwshı barlıq jámiyetlik qubılıslar
(siyasat, ideologiya,mádeniyat,huqıq hám t.b.)túp tamırınan ózgeredi.olardıń
jaqaları payda boladı.Al til ayırım ózgerisleri menen burınǵı jámiyetlik
dúzimshede,jana jámiyetlik dúzimge de teqdey xızmet ete beredi. Jámiyetlik
dúzim ózgeriwi menen tildiń sapalıq jaqtan pútkilley ózgerip ketiwi shárt
emes.Sonıń menen birge til jámiyette jasawshılar ushın ortaq bolmasa,onday
jámiyettiń ómir súriwi múmkin emes.Túrli klass wákilleri bir jámiyette jasaw
ushın ortaq bir tilde bir-biri menen qarım-qatnas jasawı shárt.Onısız jámiyet jasay
almaydı.Sonlıqtan da til klasslıq emes,al ulıwma xalıqlıq boladı. Durıs, túrli klass
wákilleriniń ayırıqshalıq belgileri tilde óz sáwlesin tabadı.Túrli klass wákilleriniń
ayırım tillik ózgeshelikleriniń bolıwı olar pútkilley hár qıylı tildi qollanadı
degendi ańlatpaydı.Túrli klass wákillikleriniń, kásip iyeleriniń ayırıqshalıqlarına
qaray tillik ayırıwshalıqlarınıń bolıwın til ilimi biykarlamaydı. Kerisinshe,onday
sociallıq, kásiplik belgilerine qaray tillik ózgesheliklerdiń bolıwın nızamlı
qubılıs dep esaplaydı.
Tildiń ulıwma xalıqlıq bolıwı bárinen de burın onıń stukturalıq jaqtan
birdey bolǵan bir tildi qollanıwınan kórinedi.Strukturalıq jaqtan tildiń bir tildi
qollanıwınan kórinedi.Strukturalıq jaqtan tildiń bir pútinligi sol tilde
sóylewshilerdiń hámmesi tárepinen tán alınadı hám bul olardıń hámmesin bir tilde
sóylewge
járdemlestiredi.Al
tildiń
ataratuǵın
xızmeti
jaǵınan,onı
qollanıwshılardıń ózgesheligine qaray tilde ayırmashılıqlar bola beredi.Solay etip
túrli
sociallıq
toparlarǵa,kásipke,sóylewshiniń bilim dárejesine,jas
ózgesheligine,jınısına hám t.b. qaray paydalanıwda ózgeshelikleriniń bolıwı
sózsiz.Biraq bul ózgeshelikler ayırıqsha til dárejesine shekem barıp
jetpeydi.Usınday tildiń xızmeti jaǵınan ózgeshelikleri «Tildi klasslıq boladı»
degen túsiniktiń payda bolıwına sebepshi bolǵan.Bul qáteliktiń eń negizgi sebebi
tildiń stukturası menen onıń xızmeti ortasındaǵı ayırmashılıqtı esapqa
alamawdan,olardıń ekewin birdey dep qarawdan bolsa kerek.
Jámiyettegi sociallıq toparlar menen klasslar,kásip iyeleri hám t.b.lar
stukturalıq jaqtan bir pútin bolǵan tilden ózleriniń talabına,tilegine hám keregine
qaray paydalanadı.Bunday talapqa tiykarlana otırıp til stukturalıq jaqtan ózgeriske
ushıramaǵan menen ol xızmeti jaǵınan ózgeriske ushıraydı. Máselen,
balıqshılardıń til menen paxtakeshlerdiń tilinde stukturalıq jaqtan parqı bolmaǵanı
menen ayırım sózlerdiń qollanılıǵı jaǵınan,yaǵnıy tildiń xızmeti boyınsha ol
qatań sistemada óziniń nızamlılıqlarına tiykarlanǵan halda ómir súredi.Til hám
onıń birliklerinen sol tilde sóylewshiler óz imkaniyatı menen uqıbına qaray
paydalana otıradı.Til birlikleriniń qatań nızamlılıqlar tiykarında qarım-qatnasqa
túsiwi,háreketke keliwi,júzege shıǵıwı sóylew arqalı boladı.Basqasha aytqanda
sóylew tildin jasawın,ómir súriwin támiyinleydi.Til sóylewge kerekli bolǵan
barlıq materiallardıń jıyıntıǵı.tildi ushan teńiz desek,sóylewshini kishkene
qayıqqa teńewge boladı.Óziniń sóylewinde tilden kemeniń qalay paydalana alıwı
túrli sebeplerge baylanıslı boladı.Sóylewshiniń bilimi, órisi, sheberligi,
tájiriybesi,talantı hám t.b. qásiyetleri tilden paydalanıwda baslı orınlardı tutadı.
Til hám sóylew túsinikleriniń ortasında shegara belgilep,olardıń
ayırmashılıqlarınıń bolatuǵınlıǵın birinshi ret kórsetip bergen kórnekli shveycarlı
alım Ferdinan de Sossyur boldı.Onnan keyin bul másele basqa alımlar tárepinen
tereńirek izlertlendi.Sóylew dep sońǵı dáwirde awızsha sóylew de túsiniletuǵın
boldı.Sonın menen birge sóylew degennen keń mánide, «ishten sóylew»esitirip
sóylemey-aq ózinshe til birlikleri járdeminde oylaw da túsiniledi.
Adamnıń sóylew iskerligi sóylew aktı arqalı kórinedi.Sóylew aktı bul eki
tárepli qubılıs bolıp tabıladı. Birinshisi-aytıw: ekinshisi-qabıl etiw menen esitkende
túsiniw.Sóylewdiń jazba túrinde sóylew aktı sáykes jazıwdı hám oqıwdı óz ishine
qamtıydı.
Sóylew aktı arqalı tekst dúziledi.tekst degennen ádette qaǵazǵa gáp yamasa
gápler túrinde jazılǵan dóretpe aqlanadı.Biraq til iliminde tekst keń mánide
túsiniliwi talap etiledi. birew tárepinen jazılǵan xat yamasa shıǵarma da,awızsha
aytılǵan pikir de tekst bola aladı. Sonday-aq tekst tek bir yamasa bir neshe gápten
quralǵan kishi de,tutas gúrriń,povest, poema,roman túrindegi úlken de bola
beredi.Hátteki ishten sóylew arqalı da tekst dóretiledi.Til bilimi ushın dóretilgen
barlıq tekstler de belgili dárejede áhmiyetke iye boladı.
Til biliminde til birlikleriniń sistemasın onıń quralları (invertarlar),al til
birlikleriniń óz xızmetlerin atqarıwdaǵı,yaǵnıy hár qaysısı belgili bir mazmunǵa
iye bolǵan gápler dóretiwdegi qaǵıydalar sistemasın grammatika dep ataw qabıl
etilgen. Bul eki sistema-til birlikleri hám qaǵıydalar sisteması óz-ara oǵada tıǵız
hám ótlesip ketken baylanısta boladı. Usı eki sistemanıń birliginen til kelip
shıǵadı.
Biz tómendegi professor YU.S.Maslov tárepinen dúzilgen til menen
sóylewdiń hám olardıń ayırım tárepleriniń oz-ara qarım-qatnasın ańlatatuǵın
sxemanı keltiriwdi maqul kórdik.
Do'stlaringiz bilan baham: |