|
«Муқобилсиз лексиканинг тавсифи
ва таснифи»
деб номланади. Бобнинг биринчи бўлими «
Тилнинг луғат
таркибида муқобилсиз лексика ва унинг юзага келишининг лингвистик
ҳамда экстралингвистик омиллари
» таҳлилига бағишланган. Муқобилсиз
лексиканинг юзага келишида ҳам бир қатор лингвистик ва экстралингвистик
омиллар иштирок этади.
В.Н.Крупновнинг фикрича, “муқобилсиз лексиканинг юзага келиши
биринчидан, у ѐки бу сабаб билан таржима этилаѐтган тилда ягона ва доимий
муқобиллик йўқлиги ва иккинчидан, мукобилсиз лексиканинг пайдо бўлиши
таржима қилинаѐтган тилда муайян лексик бирликнинг йўқлиги (ўша
тушунчаларнинг мутлақ мавжуд эмаслиги) билан изоҳланади”. Мазкур
талқин таржима масалалари, шунингдек, типологик ва қиѐсий характердаги
тадқиқотлар билан шуғулланувчи барча олимларнинг ишларида кузатилади.
Бундан ташқари, бошқа тадқиқотчилар томонидан ҳам муқобилсиз
лексиканинг ҳосил бўлишининг сабаб ва омиллар таснифи ўрганилган.
Г.В.Черновнинг фикрига кўра, муқобилсиз лексик бирликларнинг юзага
келишининг асосий сабаблари қуйидагилардан иборат:
1. Таржима тили эгалари (халқ)нинг ҳаѐтида предмет, ҳодисаларнинг
мавжуд эмаслиги.
2. Айнан ўхшаш тушунчанинг йўқлиги.
3. Лексик ва услубий (стилистик) хусусиятларнинг фарқланиши.
Таржималарда мавжуд бўлган муқобилсиз лексиканинг кириб келиш
имкониятлари, бизнинг фикримизча, учта ҳолатда намоѐн бўлади:
1. Транслитерация (тўлиқ ѐки қисман), реалияларни англатувчи маълум
бир сўзнинг тўғридан-тўғри ишлатилиши ѐки унинг илдизи ўз тилини
ҳарфлари билан ѐзишда ѐки ўз тилини қўшимчалари билан биргаликда.
2. Тилда аллақачон мавжуд бўлган элемент ва морфологик
муносабатлар асосида мос келадиган объектни белгилаш учун янги сўз ѐки
мураккаб сўз ѐки иборани яратиш.
3. Чет тили реалиясига яқин (бир хил бўлмаса ҳам) функцияни
англатадиган сўзни ишлатиш – контекстда аниқланган ва баъзан тавсиф
билан чегараланган тахминий таржималардир.
Таржимада бир нечта усуллар мавжуд:
1. Неологизмни қўллаш:
а) калька (бошқа тилдаги тақлидан ясалган
сўз ѐки ибора), “сўз ѐки сўз бирикмасини сўзма-сўз таржима қилиш орқали
ўзлаштириш”; б) ярим калька–қисман ўзлаштиришнинг бир тури, шунингдек,
янги сўзлар ѐки барқарор (турғун) сўз бирикмалар, шунингдек, “қисман ўз
материалларидан ва қисман чет тилидаги сўзлардан иборат”, c) ўзлаштириш,
соддалаштириш, чет тили реалияларини мослаштириш, яъни чет тили
материали асосида она тилидаги кўринишини бериш; шундай қилиб, д)
“семантик неологизм” деб биз шартли равишда янги сўз ѐки иборани
таржимон томонидан “тузилган” деб атаймиз ва у реалияларнинг семантик
мазмунини етказишга имкон беради.
2. Тахминий таржима: а) хили ва тури бўйича алмаштириш
тамойиллари; б) функционал муқобили; c) тавсиф, тушунтириш, изоҳлаш.
3. “Контекстли таржима” одатда “луғат таржимаси” билан қарама-
қарши бўлиб, луғатда келтирилган сўзлардан фарқли ўлароқ, сўзнинг
контекстда мос келмаслигини кўрсатади.
Ушбу бўлимда биз инглиз, рус адабиѐти асарларини талқин қилишда
таржимонлар томонидан муқобилсиз лексикани ўзбек тилида қандай бериш
усулларидан фойдаланилганлигини аниқлашга ҳаракат қилдик.
Муқобилсиз
лексиканинг
юзага
келишида
экстралингвистик
омилларнинг ўрни катта. Чунки муқобилсиз лексиканинг вужудга келиши
айнан турли халқ, жамият, миллат, мамлакат ва давлатлар ўртасидаги
тарихий, ижтимоий, маданий, сиѐсий, иқтисодий ўзига хосликлар, техника,
тараққиѐти, илм-фан ривожи, дунѐқараш, миллий қадриятлар ўртасидаги
тафовутлар билан узвий боғлиқ. Бу жараѐнни қуйидагича гуруҳлаштириш
мумкин:
1.
Давлат бошқаруви ва сиѐсий тизим ўртасидаги тафовутлар
натижасида
президент, бундестаг, монархия, Олий Мажлис, спикер, сенат,
селетор, маҳалла, овул
каби муқобилсиз лексемалар пайдо бўлган.
2.
Тарихий тараққиѐтдаги ўзига хосликлар натижасида:
хон, амир, бек,
рицарь, монарх, Big Ben, конгрес, лордлар палатаси, НАТО, ўрда,
Мустақиллик майдони, Кремлъ, Оқ уй
каби муқобилсиз лексемалар юзага
келган.
3.
Миллий қадриятлар, маросимлардаги ўзига хосликлар натижасида:
Қурбон ва рамазон ҳайити, Наврўз, Haalloween, Ҳолли, рождество, пасха,
масленница
каби муқобилсиз лексемалар юзага келган.
4.
Миллий кийимлардаги ўзига хосликлар натижасида:
сари, дўппи,
самбреро, чопон, кимоно, фрак, жинси, яктак
каби муқобилсиз лексемалар
пайдо бўлган.
5.
Миллий таомлар ўртасидаги тафовутлар натижасида:
палов,
спагетти, сендвич, чичивица, рамѐн, кимчи, пицца, пибимпоп, ханчхонсик,
кальби (корейс таомлари) суши, гѐдза, короккэ, мисо, онигири, набэ,
окономияки (япон таомлари), паэлья (испан миллий таоми), харча (грузин
миллий таоми)
каби муқобилсиз лексемалар юзага келган.
6.
Санъат ва маданиятдаги ўзига хосликлар натижасида:
ушоқ, мақом,
сибизға, балалайка, лазги, лезгинка, реп, рок, поп, мюзик, икебана, кабуки
(япон театри) матадор
каби муқобилсиз лексемалар юзага келган.
7.
Техника тараққиѐти натижасида:
ноутбук, айфон, смартфон,
фейсбук, гугль, онлайн, электромобиль
каби муқобилсиз лексемалар пайдо
бўлди.
8.
Ишлаб чиқаришнинг тараққиѐти, турли корхона, муассаса, завод,
фабрика кабиларга асос солиниши, янги маҳсулотларнинг ишлаб
чиқарилиши янги атоқли ном юзага келишига сабаб бўлади ва бу номлар
муқобилсиз муқобилсиз лексикани ташкил этади. Масалан:
Samsung,
Hyundai-Kia, Daewoo, Damas, Tico, (Корея) LG, Apple, Sony, Tesla, Artel, Ford,
Ferrary, Amazon, Coca-cola, Zarafshon Nyumont, Yaguar, Lamborjini, General
Motors
каби.
9.
Жамиятдаги ижтимоий формациянинг ўзгариши тилда муқобилсиз
лексемаларнинг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Масалан, ХХ аср
бошларида собиқ Иттифоқнинг ташкил топиши тилимизда
партия,
коммунизм, большевик, комитет, бюро, съезд
каби муқобилсиз
лексемаларнинг юзага келишига сабаб бўлган.
10.
Жамиятда муайян тилга бўлган эътиборнинг кучайиши ҳам
экстралингвистик омил сифатида муқобилсиз лексемалар пайдо бўлишига
сабаб бўлади. Масалан, собиқ иттифоқ даврида рус тилига бўлган бўлган
юксак эътибор шу тилга хос варваризмлар, ўзлашма сўзлар ва муқобилсиз
лексиканинг кўплаб юзага келишга сабаб бўлган бўдса, бугунги кунда
жамиятимизда инглиз тилига эътибор кучайиб, шу тилга хос муқобилсиз
лексиканинг қўлланишига сабаб бўлмоқда.
11.
Мамлакатлар, халқлар ўртасидаги фаол муносабатлар, айниқса,
ижтимоий тармоқлар орқали фаол алоқаларнинг мавжудлиги муқобилсиз
лексиканинг ҳам фаол қўлланишига сабаб бўлмоқда.
Бобнинг иккинчи бўлими
«
Do'stlaringiz bilan baham: |
