A ashirov, sh. Atadjanov

ETNOLOGIYANING IJTIMOIY FANLAR TIZIM IDA
TUTGAN 0 ‘RNI. UNING ASOSIY TUSHUNCHALARI
VA 0 ‘ZIGA XOSLIGI
1.1. Etnologiyaning fan sifatida shakllanishi
1.2. Etnologiya fanining predmeti
1.3. Etnologiyaning metodlari
1.4. Etnologiyaning boshqa fanlar bilan aloqalari
1.5. 0 ‘zbekistonda etnologiya fani: yutuqlar, m uam m olar va 
rivojlanish istiqbollari
1.1. Etnologiyaning fan sifatida shakllanishi
Etnologiyaning fan sifatida paydo bo‘lish tarixi. 
H ar qanday 
ilm sohasining fan sifatida shakllanishi odam lar ehtiyojlari bilan 
cham barchas bog‘liqdir. Shubhasiz, bu holat etnologiyaga ham
taalluqlidir. Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida yashab 
o ‘tgan barcha etnoslar o ‘ziga xos turm ush tarzi, urf-odat va 
an ’analari bilan bir-biridan ajralib turganlar. 0 ‘tgan ming yilliklar 
mobaynida tarix fanida yig‘ilgan bilim lar shundan dalolat bera- 
diki, yer sharida garchi turfa xil rasm -rusum lar va urf-odatlarga 
ega xalqlar yashashlariga qaramay, ularning barchasi tabiatning 
uzviy bir qismi sifatida rivojlanganlar va aynan tabiiy-geografik 
ham da xo‘jalik munosabatlari bilan bog'liq holdagi o ‘ziga xos 
etnomadaniy an ’analarga tayanganlar.
Eng qadimgi davrlardan boshlab kishilar nafaqat o ‘zlarining, 
balki shu bilan birga tevarak-atroflari va uzoq yurtlarda yashovchi 
el-uluslarning m adaniyati, an ’ana va marosimlariga qiziqqanlar. 
Ular to‘g‘risida o‘zlariga kerakli m a’lumotlarga ega bo‘lishga hara­
kat qilganlar. Antik davr mualliflari ko‘plab em pirik material- 
larni yig'ishga, tu rli-tu m an xalqlarning xo'jalik va m adaniy 
belgilariga qarab tavsiflash va tasniflashga intilganlar. Lekin, 
ularning asosiy qismi aksariyat jangchilar, sayyohlar, elchilar 
va boshqa mam lakatlarda turli maqsadlarda bo'lgan kishilarning

---

xotiralari yoki bo'lmasa o ‘zga yiirtlar to ‘g‘risidagi turli-tum an 
rivoyatlarga asoslanib axborot berganliklari sababli, ko‘pincha ushbu 
m a’lumotlar umumiy yoki mavhumiy xususiyat kasb etgan.
Etnologiya — qadimiy fan. Uning zamonaviy yevropacha 
nazariy asoslari xalqlar to ‘g‘risidagi mustaqil fan sifatida XIX 
asr o ‘rtalarida shakllangan. Buning o‘ziga xos sabablari mavjud. 
Avvalo, bu davrda dunyo qit’alari orasida iqtisodiy, madaniy 
aloqalar jadallashuvi yuz bergan. Boshqa tom ondan, bu davrda 
mustamlakachilik siyosati kuchaya boshlagan. Chunonchi, yangi- 
yangi m ustam lakalarga ega bo'lish ham da istilochi davlatlar­
ning o ‘z mustamlakalarini osonlik bilan boshqarishga intilish- 
lari u yerlarda yashovchi m ahalliy xalqlar t o ‘g‘risida b ataf- 
sil m a’lumotlarga ega b o lish n i talab qilar edi. Qolaversa, buyuk 
geografik kashfiyotlar natijasida dunyoning turli m intaqalari 
orasida etnomadaniy taraqqiyotdagi o ‘zaro farqlar, boshqa el- 
larda yashovchi etnik guruhlarning o ‘ziga xos etnopsixologiyasi 
va ularning etnik o‘zlikni anglash mexanizmi, tarixning m a’lum 
davrlarida u yoki bu xalqning tutgan o ‘rni, sivilizatsiyalar va 
madaniyatlar taraqqiyoti ham da tanazzulida etnik omilning o ‘rni 
kabi muammolarning kun tartibiga qo'yilishiga sabab bo‘lgan.
Yuqorida ta ’kidlangan m uam m olar va savollarning yechimi 
sifatida fanda qator yangi nazariyalar va konsepsiyalar yaratilgan. 
Bu esa, o ‘z navbatida etnologiyaning dastlabki ilmiy maktablari 
va yo'nalishlari paydo bo‘lishiga sabab boigan. Keyinchalik mazkur 
ilmiy m aktablar va yo‘nalishlar asosida xalqlar to ‘g‘risidagi 
maxsus fan —