A ashirov, sh. Atadjanov

«Xalqshunoslik» (1885) hamda «Yer va hayot» (1891) nomli
ko‘p jildlik asarlarida mujassamlashtirgan. Jumladan, «Antro­
pogeografiya» asarida moddiy madaniyat namunalarini (etnografik
buyumlar va ularning terminologiyasi) geografiyasini turli
xalqlarda tarqalishi bilan bog‘lab tadqiq qilgan. Ratselning fik-
richa, tabiiy muhit ta’sirida shakllangan madaniyatlar o ‘rtasidagi
o ‘zaro farq ushbu xalqlarning bir-birlari bilan doimiy etno-
madaniy aloqalari ta’siri natijasida asta-sekinlik bilan silliqlanib
boradi. Ratsel o ‘z tadqiqotlarida bir xalqni boshqasi tomonidan
qo'shib yoki bosib olinishi, turli irqlarning o ‘zaro birikishi,
etnomadaniy savdo aloqalari va ularning turli shakllariga alohida
ahamiyat qaratgan va ularni batafsil tahlil qilgan. Aynan mana
shunday aloqalar natijasidagina madaniyat keng hududlarga

---

yoyilishi mumkin. Amaliyotda esa bu til va irq xususiyatlaridan
muhimroq bo‘lgan etnografik ashyolarning tarqalishi shaklida
namoyon bo‘ladi. Irqlar doimo o ‘zaro qo‘shilib boradilar va shu-
ning uchun ham hozirgi davrda deyarli barcha irqlar aralash hol­
da yashashini kuzatish mumkin. 0 ‘z navbatida shuni ham alohida
ta’kidlab o ‘tish joizki, xalq hayotida til etnik belgi sifatida irqqa
nisbatan birmuncha mustahkam hisoblanadi. Lekin, vaqtlar o ‘tishi
bilan o ‘zaro etnomadaniy aloqalar natijasida til ham ma’lum
ma’noda o‘zgaradi yoki biri ikkinchisiga o‘zaro yaqinlashadi. Moddiy
madaniyat ashyolari esa boshqa madaniyat ko‘rinishlariga qara-
ganda o ‘zining shakli va tarqalish hududini birmuncha ko'proq,
kengroq namoyon etadi. Ratselning fikricha, xalqlar hayotida sodir
bo'lgan, yuz bergan turli xil etno-ijtimoiy o'zgarishlar yo‘qolib