A ashirov, sh. Atadjanov

1 Qarang:
Э т н о г р а ф и я и см еж н ы е д и с ц и п л и н ы . — М ., 1994. — С . 68.

---

Boshqaeha aytganda, etnologiya turli etnik muhitlardagi ijtimoiy 
jarayonlar va ko‘rinishlarini hamda ijtimoiy guruhlardagi etnik 
jarayonlarini o ‘rganadi. Aynan mazkur uzvlarda etnologiya bilan 
sotsiologiyaning o'zaro aloqasi namoyon bo‘ladi.
Sotsiologiya va etnologiyaning jamiyat ko‘rinishlariga bo'lgan 
qiziqishi juda ham yaqin bo'lganligi bois XX asrning 30-yillarida 
ushbu ikki fanning o 'zaro kesishgan nuqtasida yangi ilmiy 
y o 'n alish
etnosotsiologiya
paydo b o 'ld i. E tnosotsiologiya 
asoschisi, nemis olimi Rixard Turnvaldning fikricha, sotsiolo­
giya amaliy fan bo'lib, zamonaviy industrial mamlakatlardagi 
ijtimoiy va etnik jarayonlar o'rtasidagi o ‘zaro aloqani o'rganadi.
Yuqorida ta ’kidlaganimizdek, G ‘arb mamlakatlaridagi ilmiy 
adabiyotlarda etnologiya, madaniy antropologiya va ijtimoiy 
antropologiya bir fanning turlicha nomlanishi degan qarashlar 
keng tarqalgan. Haqiqatdan ham shundaymi? M azkur savolga 
javob berishdan aw al mazkur uch yo'nalish to ‘g‘risida aniq va 
yetarli m a’lumotlarni anglab yetmoq lozim.
M adaniy antropologiya
odamning jismoniy tuzilishidagi o ‘z- 
garishlarni o‘rganuvchi jismoniy antropologiyadan farqli ravish­
da insoniyat madaniyatining shakllanish jarayonini o ‘rganuv- 
chi yo‘nalish sifatida paydo bo'lgan. M adaniy antropologiya- 
ning etnologiya bilan aloqasi to‘g‘risida so‘z borganda, aw alo 
ta ’kidlash kerakki, bu fan etnologiyaning tavsifiy dala material- 
laridan o'zining konsepsiyalarini tekshirish va isbotlash maqsadi- 
da foydalanadi. 0 ‘z navbatida, etnologiya madaniy antropolo­
giya m a’lumotlaridan nazariy xulosalar chiqarishda foydalanadi.
Ijtim oiy antropologiya
va etnologiya aloqalari birm uncha 
boshqacharoq xususiyatga ega. Ijtimoiy antropologiyaning tadqiqot 
yo'nalishi dunyo xalqlaridagi ijtimoiy jam oalarning o ‘ziga xos 
tomonlarini o'rganishga qaratilgan. 
«Ijtimoiy antropologiya»
atamasi 
ilk bora ingliz etnologiyasining asoschisi Jeyms Frezer tom onidan 
ilmiy muomalaga olib kirilgan. U mazkur yo‘nalishni insoniyatni 
o‘rganuvchi jismoniy antropologiyaga qaram a-qarshi tushuncha 
sifatida joriy qilgan. Ijtimoiy antropologiya etnologiyaga nisbatan 
sotsiologiyaga yaqinroq bo'lib, ularning har ikkisining ham
tadqiqot mavzusi doirasiga etnik jam oalar kirmaydi.

---

Demak, etnologiya, antropologiya va sotsiologiya fanlari o‘zaro 
tutash tadqiqot obyektiga ega, lekin ularning har biri ushbu 
predmetning o ‘ziga xos tom onlarini boshqa fanlar yutuqlari va 
ilmiy xulosalaridan foydalangan holda tadqiq qiladi.
E tnologiyaga eng yaqin va q a rin d o sh fan 
etnografiya
h isoblanadi. T arix iy -etn o g rafik a d ab iy o tlard an m a ’lum ki, 
etnografiya mustaqil fan sifatida bundan bir yarim asr muqaddam 
maydonga kelgan. M azkur fanning dastlabki davrdagi maqsadi 
turli xalqlar to ‘g‘risidagi ijtim oiy-m adaniy m ateriallarni yig'ish 
va ularni tasniflashdan iborat bo'lgan.
«Etnografiya» term ini turli m amlakatlarda turlicha m a’nolar- 
da qo‘llangan. Ko‘p hollarda u, etnos to ‘g‘risidagi nazariy-metodo­
logik, um um lashgan xulosalarni o ‘zida m ujassam lashtirgan 
etnologiyadan farqli ravishda, tavsifiy xarakterdagi tadqiqotlar- 
ga nisbatan qo‘llangan. M uxtasar qilib bayon etiladigan bo ‘lsa, 
zamonaviy etnologiya fani etnografiya ilmiga konseptual ilmiy 
apparat beradi. Etnografiya, ko‘pincha, tavsifiy m a’lum otlarni 
mujassamlashtiruvchi fan bo‘lsa, etnologiya nazariy xalqshunos- 
lik hisoblanadi.
Bu bo ‘linish m azkur fanning tavsifiy (etnografiya) va nazariy 
(etnologiya) qismlarga bo‘linishiga oid qarashlarga asoslangan. 
Bundan tashqari yuqorida ta’kidlanganidek, nemislarda etnologiya 
nemis etnosi va boshqa etnoslar to ‘g‘risidagi fanlarga bo'linadi. 
Birinchi holatda