A ashirov, sh. Atadjanov

qiyosiy
tilshunoslik metodidir. 
Bu uslubning m ohiyati turli tillardagi 
m a’lum so‘zlarni taqqoslashdan iboratdir. Bu, o ‘z navbatida, 
o ‘zaro yaqin tillar aloqalari chegarasi va ularning qarindoshlilik, 
bog‘liqlik darajasini aniqlash imkonini beradi.
Etnologiyada 
statistik metodlar 
ham o ‘ziga xos metod tarzida 
foydalaniladi. Etnologiyaning fan sifatida shakllanganiga tarix nuqtai 
nazaridan juda qisqa vaqt o ‘tgan bo ‘lsa-da, shu davr mobaynida 
juda ko‘plab statistik m ateriallar yig‘ilgan. Ayniqsa, to ‘plangan

---

materiallar orasida eng muhimlaridan biri aholini ro‘yxatga olishga 
oid turli yillardagi m a’lumotlar hisoblanadi. M azkur materiallar- 
dan foydalanish jarayonida tadqiqotchi o ‘zini qiziqtirgan keng 
doiradagi savollarga javob topishi mumkin. Shuningdek, bunday 
materiallarning qimmati nafaqat turli yillarda bajarilganligi, balki 
ularning m a’lum bir tizimlashtirilgan tartibda amalga oshirilgan- 
ligi bilan ham ahamiyatlidir. Aholini ro‘yxatga olish bilan bog‘- 
liq hujjatlar m a’lum yo‘nalishlarga doir savollar majmui va 
ularning javoblaridan iboratdir. Bunday turkum materiallar orasida 
ijtimoiy-demografik savollar majmui: jinsi, yoshi, ijtimoiy mav- 
qyei, m a’lumoti, kasbi, uy-joyi turi, mazkur hududda yashash 
vaqti va shu kabi savollar muhim aham iyatga ega. Bunday 
m a’lumotlarni olish — tadqiqotchi uchun umumiy etnik m an- 
zarani o ‘rganish va bir nechta aholi manzillari ro‘yxati m ate- 
riallarini taqqoslash orqali etnik jarayonlar dinamikasini ko‘rsatib 
berishida muhim ahamiyatga molik.
Etnologiyaning mustaqil fan sifatida shakllanishida bevosita 
xalqning hayotini o ‘rganish yoki etnologiya tili bilan aytganda 
dala tadqiqotlari
muhim ahamiyat kasb etadi. Dala tadqiqotlari 
metodining shakllanishi mustamlaka xalqlar xo‘jaligi, ijtimoiy 
tuzilmalari, e’tiqodi, urf-odatlari to ‘g‘risida kengroq m a’lum ot­
larga ega boMish ehtiyoji tufayli shakllangan. 0 ‘sha davrdagi 
mustamlakachilik siyosati manfaatlari bilan chambarchas bog'liqlik 
buni taqozo etgandi. Chunki, mustamlakachilar o ‘z koloniyalari 
va u hududdagi aholini boshqarishlari uchun doimiy ravishda 
bunday m a’lumotlarga muhtoj bo‘lganlar.
Dala tadqiqotlari metodi ilmiy izlanuvchiga o ‘rganilayotgan et­
nik muhitda uzoq muddat bo‘lish va bevosita o ‘sha m uhitga 
ko‘nikishni talab qiladi. Shu o ‘rinda ta ’kidlash joizki, tadqiqotchi 
uchun, odatda, mavjud obyektda statsionar tarzda ishlash muddati 
bir etnik yildan kam bo‘lmasligi kerak. Etnolog-tadqiqotchi uchun 
dastlabki 2—3 oy tanishish va yangi muhitga inoslashish davri 
hisoblanadi. Shundan keyingi na u etnik jamoa yoki uning bir qismi 
turmush tarzini yil mobaynida ilmiy nuqtai nazardan kuzatadi.
D ala tadqiq otlarin in g qonuniyligi va sam arali b o ‘lishi 
tadqiqotchi tom onidan o'rganilayotgan etnos orasida uzoq

---

muddat yashashni talab qiladi. Bunga amerikalik olim L.G.M organ 
va rus etnografi Mikluxo Maklay tadqiqotlarini yorqin misol 
sifatida keltirish m um kin. M organ Amerikadagi hindularning 
irokez qabilasida uzoq muddat yashagan b o ‘lsa, Mikluxo Maklay 
Yangi Gvineya papuaslari orasida yashab, juda boy etnografik 
materiallar to ‘plagan olim hisoblanadi. Statsionar tarzdagi dala 
tadqiqotlari metodlarining o ‘ziga xos yutug‘i shundaki, etnologlar 
xalq k u n d alik tu rm u sh ta rz in in g b ev o sita ish tiro k ch isig a 
aylanadilar. Hozirgi kunda etnologiyada m azkur m etodning 
mavsumiy yoki shoshilinch tarzda o ‘tkaziladigan uslublaridan 
foydalaniladi. Bu m etodda tadqiqotchi m a ’lum bir tarixiy- 
etnografik hududda yashovchi aholini oldindan belgilangan reja 
asosida o ‘rganadi. Bu m etod tadqiqotchi uchun qulay b o ig a n
davrda o ‘tkaziladi. Lekin bunday holdagi izlanishlarni amalga 
oshirish etnosning barcha fasllardagi turm ush tarzini o ‘rganish 
imkonini bermaydi.
Dala tadqiqotlari m etodlari etnologlar uchun m oddiy va 
m a’naviy m adaniyat to ‘g‘risida ham m a’lum otlar olish imkonini 
beradi. Foto suratlar, chizmalar, sxemalarda moddiy, m a’naviyat 
obyektlari: etnosning m ehnat qurollari, uy-joylari, uy -ro ‘zg‘or 
anjom lari, kiyim -kechaklari va shu kabi m oddiy m adaniyat 
nam unalari aks etadi. Zamonaviy texnika vositasida (raqamli 
videokamera va raqamli fotoapparat, audio yozuvlar) va an’anaviy 
dala yozuvlarida xalq m a’naviy hayotining obyektlari va ko‘ri- 
nishlari (an’analar, marosimlar, urf-odatlar, folklor qo‘shiqlari 
va shu kabilar) aks etadi. Ba’zan dala tadqiqotlari jarayonida 
muzeylar kolleksiyasi uchun ayrim moddiy va m a’naviy m ada­
niyat nam unalari yig‘iladi.