A ashirov, sh. Atadjanov

1.2. Etnologiya faning predmeti
H ar bir fan izlanish predmeti va usullari bilan boshqa fan- 
lardan farqlanib turadi.
Etnologiya fan sifatida paydo bolganidan to hozirgi davrga 
qadar uning asosiy tadqiqot obyekti xalq va xalqlarning madaniy

---

о 'л ц а xosligi bo‘lib kelgan. M uxtasar qilib tushuntirilsa, m azkur 
Inn orqali turli xalqlar etnogenezi va etnik tarixi, a n ’anaviy va 
/jimonaviy etnom adaniy jarayonlar, m oddiy va m a’naviy m ad a­
niyat m uam molari ham da etnoslararo jarayonlar tadqiq qilinadi. 
I )cmak, fikrimizcha, etnologiya asosiy tadqiqot obyekti sifatida 
etnos bilan bog‘liq quyidagi jihatlam i o ‘rganadi (etnologiya pred- 
mctini m a’lum bir tartibda bayon qilishda biz fandagi a n ’anaviy 
qarashlardan yangi no an ’anaviy nuqtai nazarlar, m ulohazalar 
lom on harakatlanishni m a’qul deb bildik):
♦ etnogenez va etnik tarix muammolari;
♦ etniklik va etnik guruhlar muammosi;
♦ xalqlarning m a’naviy dunyosi, m oddiy m adaniyati;
♦ xalqlarning e ’tiqodiy qarashlari, milliy marosim va urf- 
odatlari;
♦ turli xalqlarning qarindoshlik tizimi: qarindosh-urug‘chilik 
aloqalari va qo‘ni-qo‘shnichilik munosabatlari;
♦ xalqlarning ijtimoiy va siyosiy tuzilmalari (oila, jam iyat va 
siyosat);
♦ turli xalqlarga xos ta ’lim -tarbiya a n ’analari tizimi;
♦ bir xalq madaniyatining turli komponentlari orasidagi o ‘zaro 
aloqa va bog‘liqlik muammolari;
♦ u yoki bu xalq madaniy xususiyatlari takomili yoki tanazzuli 
clinamikasi (m adaniy o ‘zgarishlar);
♦ turli xalqlar etnopsixologiyasidagi o'ziga xosliklar;
♦ turli xalqlar mavjud hayot tarzining, tabiiy-geografik muhitga 
tnoslashishi;
♦ etnos va biosfera;
♦ etnoslar qadriyatlarini taqqoslash;
♦ turli xalqlam i dunyo miqyosida taqqoslash;
♦ m adaniyatlararo m uloqotlarning o ‘ziga xos xususiyatlari;
♦ etnoslarning paydo boMishi va bo ‘linib ketishi sabablari;
♦ xalqlarning joylashuvi;
♦ etnoslar va demografik jarayonlar;
♦ etnos vakillarining iqtisodiy munosabatlari;
♦ etnolingvistika va etnomadaniyat muammolari;
♦ a n ’ana va m arosim larning paydo boMishi, taraqqiyoti, 
innovatsiya ham da transformatsiyalashuvi.

---

Ushbu ro‘yxatni yanada kichikroq qismlarga b o ig a n holda 
davom ettirish mumkin. Biroq, shunig o ‘zi ham etnologiyaning 
tadqiqot obyekti haddan tashqari ko‘p qirrali, am alda unga 
daxJdor boim agan masalaning o ‘zi yo‘q ekanligidan dalolat beradi. 
Qolaversa, ushbu m a’lum otlar etnologiyaning asosiy poydevori 
yozma manbalar hamda moddiy yodgorliklardan iborat b o ig an
a n ’anaviy tarix fanidan birm uncha kengroq ekanligidan dalolat 
berib turibdi. Shuningdek, etnologiyada insoniyat tarixining 
dastlabki yozma madaniyat shakllangangunicha b o ig a n davrda 
yashagan va o ‘zlarining alohida yozuvlariga ega bo'lgan xalqlar — 
etnoslar asosiy tadqiqot obyekti sifatida o iganiladi.
Oldingi qismlarda ta ’kidlaganimizdek, XIX asr oxirida Yev- 
ropada etnologiyaning asosiy mavzusi ibtidoiy sharoitda yasha- 
yotgan «primitiv» xalqlar b o ig an edi. Yevropalik tadqiqotchilar 
bu xalqlar misolida go'yoki o'zlarining qaysidir m a’noda uzoq 
o ‘tmishdagi «tirik ajdodlari»ni his qilganlar. Aynan shu sababga 
binoan ushbu xalqlar yevropalik tadqiqotchilarni ko'proq qiziq- 
tirgan. Shuning uchun ham yevropaliklar «orqada qolgan» xalqlarga 
nisbatan 
«primitiv»,
ya’ni 
«birinchi»
degan iborani qoilaganlar. 
«Birinchi» xalqlar to‘g‘risida XIX asrdagi etnologiya maktablarining 
yirik namoyandalaridan biri Lyuis Genri M organning 
«Qadimgi
jamiyat»,
Eduard Teylorning 
«Ibtidoiy madaniyat»
kabi olamga 
m ashhur asarlari paydo b o ig a n . Shuningdek, nemis etno- 
logiyasining asoschilaridan Teodor Vays va Adolf Bastian tad- 
qiqotlari ham «ibtidoiy xalqlar»ga bagishlangan b o iib , ular 
m azkur xalqlarni «madaniy rivojlangan xalqlar», ya’ni Yevropa 
xalqlari bilan o'zaro qiyosiy ravishda o'rganishga bagishlagan.
0 ‘tgan yuz yillikda m azkur fan doirasida olib borilgan 
tadqiqotlar tufayli etnologiya Oliy o ‘quv yurtlari o ‘quv predmetiga 
aylangan va dunyoning ko'plab mashhur universitetlarida maxsus 
fan sifatida o'qitila boshlangan. Buning pirovard natijasida 
etn o lo g iy ag a y an g ich a q a ra sh la r b ila n q u ro lla n g a n fan 
namoyandalari — nazariyotchi etnologlar kirib kelganlar1. Shu