O‘zbeкiston respubliкasi

116-
 
§. Qo„shma gapning qismlari orasidagi funksional 
munosabatlarga ko„ra turlari 
 
Bu tasnifda qo‗shma gap tarkibidagi gaplar bir-biriga qanday 
sintaktik munosabatda ekanligi nazarda tutiladi. Qismlari orasida 
funksional munosabatiga ko‗ra qo‗shma gap har xil bo‗ladi. So‗z 
qo‗shilmasida, uyushiq bo‗lakda bo‗lgani kabi, gap orasidagi 
munosabat tenglik (birikish, zidlanish, ayirish) yoki tobelik tabiatida 
bo‗lishi mumkin. Tenglik munosabati ko‗p holatda faqat ohang bilan 
bog‗langan qo‗shma gap, yuklama bilan bog‗langan qo‗shma gap esa 
teng bog‗lovchilar vositasida bog‗langan qo‗shma gap orasida 
ko‗riladi. Bog‗lovchi va yuklamaning ma‘nosiga ko‗ra qo‗shma gap 
tarkibiy qismlari orasidagi munosabat: 
a)
 
mo‗tadil birin-ketinlik:
Bahor boshlandi, dalada ishlar qizidi. 
Bahor boshlandi va dalada ishlar qizidi; 
b)
uzilmas birin-ketinlik:
Bahor boshlandi-yu, dalada ishlar qizidi
; 
d)
 
ayiruv:
Goh yig„ladi, goh kuldi; 
e)
 
zidlov:
Кeldi, lekin gapirmadi. Tortindi, lekin kirdi. 
Qo‗shma gap tarkibiy qismlari orasida tobelik aloqasi mohiyatan 
so‗z birikmasi tarkibiy qismlari orasidagi hokim-tobelik munosabati 
bilan o‗xshash. Farq shundaki, bunda tobe qism ham, hokim qism ham 
alohida gap bilan ifodalanadi. Bu masala tilshunosligimizda «Ergash 
gapli qo‗shma gaplar» mavzusi doirasida chuqur va atroflicha 
o‗rganilgan. 
Gap bo‗laklariga muvofiq ravishda bunday qo‗shma gaplar 5 
turga ajratiladi. 
1.
Кesim tobe gapli qo‗shma gap: 
Meni hayratda qoldirgan narsa 
shuki, qiz juda og„ir yarador bo„lishiga qaramay jilmayar edi. 
(Oyd.) 
2.
Ega tobe gapli qo‗shma gap: 
Кim birovga chuqur qazisa, unga o„zi 
yiqiladi.
(Maq.) 
3.
Hol tobe gapli qo‗shma gap: 
Yomg„ir aralash qor yog„ib turgan 
bo„lsa ham, u negadir shoshilmas, xayol bilan band edi.
(O.Yoq.) 
4.
To‗ldiruvchi tobe gapli qo‗shma gap: 
Shunga erishishimiz kerakki, 
ayollar hayotning har bir sohasida yerlar bilan teng bo„lsin. 
(A.Qah.) 
5.
Aniqlovchi tobe gapli qo‗shma gap: 
Umrlar bo„ladiki, tirigida 
o„likdir. Umrlar bo„ladiki, mangulikka tirikdir.
(M.Shayx.) 

---

453 
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, bu tasnif ma‘no bilan bog‗liq 
bo‗lganligi sababli bir qo‗shma gapning o‗zi xilma-xil tasnif etilishi 
mumkin.