O‘zbeкiston respubliкasi

115-
 
§. Qo„shma gapning tarkibiy qismlari orasidagi ma‟noviy 
munosabatga ko„ra turlari 
Bu tasnifda qo‗shma gap tarkibidagi qism (gap)lar o‗rtasidagi 
ma‘noviy munosabatga asoslaniladi va ikkita muhim nuqtaga e‘tibor 
qaratiladi: 

---

451 
1)
qo‗shma gap tarkibiy qismlari orasida qanday ma‘noviy 
munosabat (masalan, payt, o‗rin, sabab, birin-ketinlik, bir vaqtdalik, 
izohlash, qiyoslash va h.) ifodalanganligi; 
2)
aynan bir ma‘noning turli yo‗llar bilan ifodalanishi mumkinligi 
(yoki aksincha). 
Shakl va mazmun munosabati nisbiy mutanosiblikda (ya‘ni 
asimmetrik) bo‗lganligi sababli qo‗shma gapda polisemiya va 
omonimiya hodisalari kuzatiladi. 
Jumladan, payt munosabatini ifodalashda quyidagicha sinonimiya 
hodisasini kuzatishimiz mumkin: 
1.
O„qituvchi keldi, dars boshlandi
. 
2.
O„qituvchi kelsa, dars boshlanadi
. 
3.
O„qituvchi keldi-yu, dars boshlandi
. 
4.
O„qituvchi keldi, shu zahoti dars boshlandi 
va h.k. 
Yoki shart shaklida bir nechta semantik munosabat ifodalanishi 
natijasida sintaktik polisemiya hodisasi kuzatilishi mumkin: 
a)
 
payt ma‘nosi – 
Borsam, ukam yo„q ekan; 
b)
shart ma‘nosi – 
Ozodaxon kelsa, aytaman
; 
d) to‗siqsizlik ma‘nosi – 
Aqidaxon kelsa ham, aytaman 
va h.k. 
Qo‗shma gap tarkibiy qismlari orasidagi ma‘noviy munosabatga 
ko‗ra tasnifi bilan qo‗shma gap qismlari orasidagi funksional 
munosabatlarga ko‗ra tasnifi o‗zaro bog‗liq. Tom ma‘noda bu tasnif 
tarkibiy qismlarini o‗zaro bog‗lashga xizmat qiluvchi bog‗lovchining 
o‗z ma‘nolari bilan aloqador. Masalan, 
agar 
shart va payt ma‘nolarini 
beradi. 
Bog‗lovchilar ma‘nosi va gap semantikasi, juda ko‗p holatda 
bog‗lovchilarning o‗zgarishi gaplararo o‗zaro munosabatlarning 
qisman yoki butunlay buzilishiga olib keladi. Masalan, 
O„qituvchi 
keldi, dars boshlandi 
qo‗shma gapi turli bog‗lovchi bilan 
bog‗langanda har xil munosabatni yuzaga keltirishi mumkin. 
Jumladan: 
1.
 
O„qituvchi keldi, dars boshlandi. 
2.
 
O„qituvchi keldi, chunki dars boshlandi. 
3.
 
O„qituvchi keldi, shu sababli dars boshlandi. 
4.
O„qituvchi keldi, natijada dars boshlandi 
va h.k. 

---

452