O‘zbeкiston respubliкasi

Ma‟noviy omil 
deganda so‗zlarning bog‗lanishi uchun muhim 
sanalgan lug‗aviy ma‘nosi, qaysi turkumga xosligi tushuniladi. 

---

334 
Lug‗aviy ma‘no ayon bo‗lib, so‗zning grammatik ma‘noviy 
xususiyatiga biroz sharh berish lozim. So‗zlarning muayyan turkumga 
xosligi keng ko‗lamli tushuncha, mustaqil so‗z turkumlari doirasida 
narsa-predmet (ot), belgi (sifat), miqdor (son), harakat (fe‘l), holat 
(ravish), tasviriylik (taqlidlar), ishoraviylik (olmoshlar) kabi turkumlik 
ma‘nolarini qamrab oladi. Bu ma‘nolar so‗z turkumi (masalan, ot), 
uning ichki bo‗linishlari (masalan, modda-ma‘dan oti, o‗rin-joy oti 
kabi) bilan bog‗liq. Shuning uchun 
tosh ko„prik 
birikmasida (
tosh
) 
so‗zining ot turkumiga mansubligi, modda-ashyo nomi ekanligi, 
(
ko„prik
) so‗zining ma‘lum bir harakatning mahsuli bo‗lmish 
predmetni ifodalashi, 
so„rida yotmoq 
birikmasida esa (
so„ri
) so‗zining 
joy nomini atab kelishi, (
yotmoq
) fe‘lining o‗timsizligi kabilar 
ma‘noviy omilni tashkil etadi. 
Shakliy omil 
deganda so‗zlarni bir-biriga bog‗lash uchun xizmat 
qiladigan 
aloqa-munosabat 
(sintaktik) 
shakllari 
tushuniladi. 
Morfologik shakl birikmadagi qaysi a‘zoni shakllantirishiga ko‗ra 
ikkiga bo‗linadi: 
1)
tobega xos (kelishik, sifatdosh, ravishdosh ko‗rsatkichi va 
ko‗makchi); 
2)
hokimga xos (egalik, nisbat, kesimlik ko‗rsatkichi). 
Joylashuv omili 
so‗zlarning erkin joylashuvi (1) va birikma 
tarkibida jipslashuvidan (2) iborat. 
O‗zbek tilining me‘yoriy nutqida tartib qat‘iy, tobe a‘zo oldin, 
hokim keyin keladi. 
Erkin joylashuv 
deganda SBdagi tobe va hokim 
a‘zoni bir-biridan ajratish, «uzish», ular orasiga boshqa bo‗laklarni 
kiritish imkoniyati mavjudligi nazarda tutiladi. Masalan, 
kecha 
kelmoq, kitobni o„qimoq, shahrimizning ko„chalari 
kabi SBda erkin 
joylashuv imkoniyati bor, ularda tobe va hokim a‘zoni bir-biridan 
ajratish, «uzish» (
Кecha uyga keldi, kitobni tez o„qidi, shahrimizning 
keng ko„chalari
), hatto teskari joylashtirish (
kelmoq kecha, ko„chalari 
shahrimizning
) mumkin. 
Jipslashuv 
deganda tobe va hokim a‘zoni bir-
biridan «uzish» mumkin emasligi tushuniladi. Bunga 
tosh ko„prik, 
oltin uzuk, Navoiy romani, kitob o„qimoq 
birikmalarini misol qilib 
keltirish mumkin. Masalan, 
tosh ko„prik 
birikmasidagi so‗zlarning 
o‗rni almashtirilsa, birikma mohiyati o‗zgarib ketadi: 
Кo„prik – tosh
. 
Demak, bu so‗zlarda birikma mohiyatini belgilashda joylashuv omili 
ustuvor ahamiyatga ega. Erkin joylashuv 
J 
omilining kuchsizligini, 
jipslashuv esa kuchliligini bildiradi. 

---

335 
Har qanday SBda so‗zning mavjud imkoniyati yuzaga chiqadi. 
Bunda har bir a‘zodagi mazkur (