Geoekologiya asoslari va tabiatdan foydalanish

Jahonning eng ko‘p tabiiy gaz qazib chiqaruvchi davlatlari
T/r
Davlatlar nomi
Yillik tabiiy gaz qazib 
chiqarish, mlrd. m
3
Jahon bozori dagi 
ulushi, %
1. Rossiya Federatsiyasi
647
18
2. AQSH
619
17
3. Kanada
158
4
4. Eron
152
4
5. Norvegiya
110
3
6. Xitoy
98
2,7
7. Niderlandiya
89
2,4
8. Indoneziya
82
2,2
9. Saudiya Arabistoni
77
2,1
10. Jazoir
68
1,9
11. Turkmaniston
66,2
1,8
12. O‘zbekiston
65
1,8
13. Misr
63
1,7
14. Buyuk Britaniya
60
1,6
15. Malayziya
59
1,6
16. Hindiston
53
1,5
17. BAA
52
1,5
18. Meksika
50
1,4
19. Avstraliya
45
1,2
20. Ozarbayjon
41
1,1
Ko‘mir.
 
Ko‘mirning umumiy zaxirasi 2 mlrd. t bo‘lib, 
uning salmog‘i bo‘yicha respublikamiz Markaziy Osiyoda 
ikkinchi o‘rinda turadi. Ko‘mir Angren, Shorg‘un va Boysun 
konlaridan qazib olinadi. Bu konlardan ko‘mir bilan birgalikda 
qimmatbaho minerallar: kaolin, ohaktosh va kvarsli qum ham 

---

102
olinadi. Kaolindan glinozem (aluminiy oksidi), aluminiy, o‘tga 
chidamli materiallar, keramik qoplamalar, metlax plitalari, 
chinni, fayans, rangli sement, o‘tga chidamli g‘isht kabi 
materiallar olinadi.
Mineral resurslar:
Marmar va granit.
 
O‘zbekiston hududida 20 ta marmar, 15 
ta granit va gabbro konlari topilgan. Oqdan qora ranggacha 
bo‘lgan xilma-xil bezakbop toshlar olinadigan bu konlar 
Yevrosiyodagi eng yirik konlar hisoblanadi. Bu konlardagi 
umumiy zaxira 85 mln. m
3
dan ko‘p bo‘lib, ular toshni qayta 
ishlaydigan korxonalarni yuzlab yillar davomida xomashyo 
bilan ta’minlaydi. Ayni vaqtda G‘ozg‘on, Nurota va Zarband 
konlarida marmar bloklarini zamonaviy texnologiya asosida 
qazib olish yo‘lga qo‘yilgan.
Fosforit.
 
Fosforit konlari asosan Markaziy Qizilqum 
hududida joylashgan bo‘lib, ular Jeroy-Sardara, Qoraqata va 
Shimoliy Jetitov konlarida aniqlangan. Birgina Jeroy-Sardara 
konidagi fosforitlar zaxirasi taxminan 100 mln. tonnaga teng. 
Bularni qayta ishlash uchun hozir Qizilqum fosforit kombinati 
qurib, ishga tushirilgan.
Tosh tuzi.
 
O‘zbekistonda 5 ta yirik tuz konlari mavjud. 
Ular: Xo‘jaikon, Tubakat, Borsakelmas, Boybichakon va 
Oqqala konlari bo‘lib, ulardagi tuzning umumiy zaxirasi 
taxminan 90 mlrd. t ga teng. Qashqadaryo viloyatidagi 
Tubakat va Surxondaryo viloyatidagi Xo‘jaikon konida 
respublikamiz hayoti uchun hali 100 yildan ko‘pga yetadigan 
osh tuzi mavjud. Qo‘ng‘irot soda zavodi Borsakelmas konining 
tuzlarini kimyoviy usulda qayta ishlab, kalsiy va kaustik soda 
ishlab chiqarmoqda.
O‘zbekiston qazilma boyliklarga boy mamlakat bo‘lgani 
holda, bu boyliklardan unumli foydalanish va atrof-muhitning 
sofligini saqlash borasida yechimini topishi zarur bo‘lgan 
muammolar mavjud. Shu kunda respublikada 16 ta tog‘-
kon korxonalari ishlab turibdi. Ulardan har yili chiqayotgan 

---

103
60 mln. tonnagacha chiqindilar 10 ming ga yerni egallagan. 
Buning ustiga kon ag‘darmalariga tashlangan chiqindilar 
biosferani ma’lum darajada ifloslamoqda. Aniqlanishicha, 
shamolning tezligi sekundiga 5 m bo‘lganida 1 m
2
maydondan 
sutkasiga 70 kg chang zarralari havoga ko‘tariladi.
Masalaning yana bir tomoni 
– tog‘-kon ishlarida yo‘l 
qo‘yilayotgan nobudgarchilikda. Shorg‘un ko‘mir konidan 
olinayotgan xomashyoning 25% tog‘ jinslariga aralashib, 
atrof-muhitga tashlanadi. Angren ko‘mir konidan chiqadigan 
kaolinning 10–15% ishlab chiqarishga yo‘naltirilib, qolgan 
qismi tog‘ jinslariga aralashib chiqarib tashlanmoqda. 
Bunday holdan ham iqtisodiyot, ham tabiiy muhit zarar 
ko‘rmoqda.
Tog‘-kon ishlarida dunyoning ilg‘or texnologiyalarini 
qo‘llash, katta hajmdagi investitsiyalarni kiritib, qo‘shma 
korxonalar barpo etish, rudalarni ishlab chiqarishga to‘liq 
jalb etib, ulardagi yo‘ldosh minerallarni ham ajratib olish va 
shu asnoda ham iqtisodiyotni yuksaltirish, ham chiqindilarni 
kamaytirish rejalari tuzilmoqda. Bu ishlar juda katta kuch, 
mablag‘ va vaqtni talab qiladi. Tuzilayotgan rejalar va 
bajarilayotgan ishlar, shubhasiz, O‘zbekistonni kelajakda 
rivojlangan mamlakatlar darajasiga ko‘tarish, o‘zbek xalqining 
farovon turmushini ta’minlashga poydevor bo‘ladi.