123
Биосферадаги тирик организмларнинг
умумий массаси Ернинг
бошқа қобиқларининг массасига нисбатан жуда кичик бўлиб 2,4 10
12
тни
ташкил этади. Бу кўрсаткич гидросферанинг массасига насбатан тахминан
600 минг баробар, литосферанинг массасига нисбатан 1,5 млн баробар кам.
Лекин шунга қарамай тирик организмларнинг географик қобиққа
кўрсатаётган таъсири бенихоя катта. Биринчи навбатда бу таъсир
географик қобиқнинг биз кўрсатаётган бир қатор хусусиятларни
шаклланишида ўз аксини топган. Айниқса яшил ўсимликларниннг
фотосинтез жараёнида атмосферадаги карбонат ангидрид,
сув ва
тупроқдаги эритмалар ҳисобига органик бирикмаларни вужудга
келтириши муҳим ахамиятга эга. Бу жараён катта миқдордаги Қуёш
энергиясини географик қобиқда тўпланиши билан боғлиқ. Кейинчалик бу
энергия ёниш, чириш жараёнида ароф – муҳитга чиқади ёки бошқа
организмларга озуқа занжири орқали узатилади. Биосферада энергия
манбаи сифатида ҳар хил кимёвий реакциялар ҳам хизмат қилиши мумкин,
шуни ҳисобига бактериялар органик махсулотни вужудга келтиради.
Атроф – муҳитнинг шароитига мослашиши,
организмларни табиий
рақобат натижасида танланиши тирик организмларнинг эволюциясини
таъминлади.
Бирламчи тирик организмларни вужудга келиши атмосфера,
литосфера ва гидросферадаги моддани биологик ўрин алмашишига жалб
этиш билан бирга уни энергия манбаларидан
фойдаланиш имконини
яратди. Организмларнинг ички энергия манбаи, агар у уни ташқи муҳитдан
нур, иссиқлик сифатида олмаса, моддани оксидланиш жараёнида ажратган
энергиясидан иборат. Маълум муҳитда вужудга келган организмлар бу
муҳитни у ёки бу даражада ўзгартирдилар, ўзлари хам ўзгариб борадилар.
Шундай килиб биосфера деганда тирик организмлар мавжуд муҳит
тушунилади.
Биосферада модданинг иккита асосий тоифаси мавжуд: улар тирик
организмлар ва жонсиз модда. Тирик организмлар ўз фаолияти натижасида
Қуёш энергияси ҳисобига кимёвий бирикмаларни вужудга келтиради, бу
бирикмалар парчаланганда кимёвий иш бажаришга қодир энергия ажралиб
чиқади. Кимёвий нуқтаи назардан тирик организмлар
материянинг фаол
шаклларидан бири бўлиб, униниг кимёвий энергияси энергияни бошқа
масалан, механик, иссиқлик ва х.к. шаклларига айланиши мумкин. Жонсиз
модда – тирик организмлар таркибига кирмаган минераллардан ёки
кимёвий элементлардан иборат бўлиб, унинг тарихий давр мобайнида
ажратган энергияси (радиактивли, кимёвмй) унчалик кўп эмас.
Биосферадаги тирик ва жонсиз организмлар ҳаётий жараёнлар таъсирида
бир – бири билан чамбарчас боғланган.
124
Ерда ҳаётни кенг тарқалишида тирик организмларни ҳар хил
шароитга мослашиш қобилияти муҳим ахамиятга эга. Мисол тариқасида
баъзи бир микроорганизмлар ҳарорати +180
0
дан -253
0
га бўлган муҳитда
яшаши мумкинлигини кўрсатишимиз мумкин. Улардан баъзи бирлари
3000 – 8000 атмосфера босимига чидаши мумкин. Ҳаёт
шакллари хам
хилма – хилдир. Ер юзида 500 мингга яқин ўсимлик ва 1,5 млн.га яқин
ҳайвонот турларни учратишимиз мумкин, дунёдаги ҳамма минералларнинг
сони эса 4 мингдан бироз кўпроқ холос.
Do'stlaringiz bilan baham: