Geodeziya va marksheyderiya

11-MA’RUZA. JOYDA CHIZIQ OLISH VA O‘LCHASH 
 
Reja: 
1.
Chiziq olish. 
2.
Chiziq o‘lchash va qurollari. 
3.
Qiya chiziqning gorizontal qo‘yilishini aniqlash. 
4.
Eklimetrlar. 
Tayanch iboralar: 
chiziq olish, vexa, yog‘och va temir qoziq, stvor, 
tepalik orqali, jarlik orqali, to‘siqni yonlab, lentalar, sixcha, shtrixlar, ruletka, 
tesma, lentani komparlash, etalon, komparlash tuzatmasi, po‘lat lentaning 
kengayish koeffitsinti, joy kategoriyasi, chiziqning gorizontal qo‘yilishi. 
Chiziq olish. 
Yer yuzasidagi nuqtalar o‘rni geodezik ishlarda vexa (ola 
tayoq) bilan belgilanadi; u diametri 3—6 sm, uzunligi 2—3 m li yog‘ochdan 
ishlanib, bir uchiga erga yaxshi qadash uchun metalldan ishlangan o‘tkir uchlik 
kiydiriladi. Vexa har 20 sm da oq-qora yoki oq-qizil bo‘yoqda bo‘yaladi. 
Nuqtalar erga joyiga qarab uzunlikdagi eg‘och yoki temir qoziqlar bilan 
mahkamlanadi. Chiziq esa uning ikki uchiga o‘rnatilgan vexalar bilan belgilanadi. 
Joyda chiziq uzunligini o‘lchash uchun avval uni o‘lchashga tayyorlash kerak. 
Uzun chiziqlarni to‘g‘ri o‘lchash uchun ular bir necha bo‘lakka bo‘linib, vexalar 
bilan belgilanadi. Joyda bir yo‘nalish bo‘yicha o‘tgan vertikal tekislikda (stvorda) 
yotuvchi nuqtalar o‘rnini belgilash 
chiziq olish 
deyiladi. Chiziq asosan ikki usul 
bilan olinadi: 
1. Joyda berilgan 
A 
va 
B 
nuqtalardan o‘tgan stvorda yotuvchi 
C,
D, E, . 
. . 
nuqtalar o‘rnini belgilash 
(
11.1-shakl). Buning uchun s’yomkachi 
A
nuqtada turib, 
A 
vexa orqali 
B 
dagi vexaga qaraydi va uning ko‘rsatishi bo‘yicha 
A 
vexa
 C
ni, 
C
vexa esa 
B 
ni bekitadigan kilib, yordamchi 
C 
ni o‘rnata-di. 
11.1-shakl. 11.2-shakl.
Keyin vexalar bir-birini berkitadigan qilib 
D, E 
va boshqalar qo‘ydiriladi. 
2. Joydagi 
AB
chiziqni davom ettirish 
(
11.2-shakl). Bunda s’yomkachining 
o‘zi ishchi yordamisiz ishlaydi. 
B 
nuqtadan 
AB 
davomida 40—50 m masofadagi 
C
nuqtada turib, 
B
va 
A
nuqtalarni bekitadigan qilib 
C 
vexani, keyin xuddi shunday 
yo‘l bilan 
D 
va
E 
vexalarni o‘rnatadiki, bu vexalar bir stvorda yotadi. Chiziq 
olishda vexalarni o‘rnatish tartibi 11.1- va 2-shakllardagi harflar tartibiga mos 
bo‘ladi. 
Chiziq tepalik va jarlikdan o‘tganda ham yuqoridagi ikki usuldan 
foydalanib chiziq olish mumkin. 
Tepalik orqali chiziq olish.
A 
va
B 
nuqtalar orasida tepalik bo‘lib, 
nuqtaning biri ikkinchisidan ko‘rinmasin; tepada shu nuqtalar orasida 
A
va 
B

---

nuqtalardan o‘tadigan stvorda yotuvchi bir necha nuqta belgilash kerak bo‘lsin. Bu 
masala tepalardan yo‘l o‘tkazishda ko‘p uchraydi. Bunday vaqtda s’yomkachi 
tepada turib 
A 
va
 B 
nuqtalar stvorida yotgan ixtiyoriy 
C
nuqtani belgilaydi; keyin 
bir ishchini vexa bilan 
CA 
yo‘nalishi tomon yuborib, 
D 
nuqtaga vexa qo‘ydiradi; 
ikkinchi ishchi 
CB 
tomon yurib, s’yomkachi ko‘rsatishi bo‘yicha 
E 
nuqtaga vexa 
qo‘yadi. 
D 
va 
E 
nuqtalar shunday olinadiki,