Mavzu: tiklanish, tejash va portfelni qayta tuzish korporativ strategiyalari

1. Portfelli tahlilning mazmuni va mohiyati 
Olimlar va amaliyotehilar strategik yechimlami qabul qilishda foydali 
bo‘ladigan bir qator analitik model va usullami yaratishdi. Ularning iehida eng 
mashhurlari M. Porterning raqobatchilik tahlil iga asoslangan yondashuvlar, 
Boston konsalting guruhi, Me Kinsey, Arthur D. Little konsalting firmalarining 
portfelli 
2
https://hozir.org/mavzu-tashkilotni-strategik-boshqarish-mazmuni-mundarija.html 

---

5 
tahlil matritsalari (modellari) va boshqalar hisoblanadi. Korxonaning portfeli, 
yoki korporativ portfel bu korxonaga qarashli mustaqil xo‘jalik bo‘linmalarining 
(biznesning strategik birliklari) majmuidir. 
3
Portfelli tahlil bu eng katta daromadli, istiqbolli yo‘nalishlarga investitsiya 
qilish va samarasiz loyihalarni qisqartirish (to‘xtatish) maqsadida korxona 
o‘zining xo‘jalik faoliyatini baholashga yordam beruvchi usuldir. Bu bozorlaming 
har birida bozorlaming nisbiy yoqimliligi va korxonaning raqobatbardoshligi 
baholanadi. Kompaniyaning portfeli balanslashtirilgan bo‘lishi taxmin qilinadi, 
ya’ni foyda olish, bozorga yangi mahsulotlami ishlab chiqarish va olib ehiqish, 
bozordan ketish, mavjud sotuv hajmi me’yorini balanslashtirish kabi 
yo‘nalishlarini samarali balanslashtirilgan boiishi kerak. Portfelli tahlilning 
maqsadi — tashkilotning hozirgi faoliyatini, bozor (tarmoq) imkoniyatlarini 
baholash hamda diversifikatsiya va intemalizatsiya yordamida o‘z portfelining 
chegaralarim qanday o‘zgartirishi kerakligi haqida qaror qabul qilishdan iborat. 
Portfelli tahlilning asosiy sharti kompaniyaning portfeli balanslashtirilgan 
bo'lishi talab etiladi. Balanslashtirilgan portfelda foyda olish, yangi mahsulotlami 
ishlab chiqarish, ulami bozorga olib ehiqish, bozordan ehiqish, mavjud sotuv 
hajmi me’yorini balanslashtirish kabi yo‘nalishlar samarali balanslashtirilgan 
(muvofiqlashtirilgan) boclishi kerak. Portfelni o‘zgartirishni ikki toifaga boiish 
mumkin: diversiflkatsiya va intematsionalizatsiya. Bu yo‘nalishlar o‘zaro 
o‘xshash. Asosiy farqi korxona o‘zining yangi imkoni yati a rni izlayotgan 
jo‘g‘rofiy mintaqasidan iborat. Intematsionalizatsiya haqida qaror qabul qilgan 
kompaniya diversifikatsiyaning barcha muammolariga duch keladi, lekin ularga 
qo‘shimcha ravishda u yana boshqa mamlakatning ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy 
muhitini o'rganishi lozim. Nazariy jihatdan diversifikatsiya amallari murakkab 
emas. Barcha imkoniyatlar aniqlanadi, ularning har biri samaradorlik jihatidan 
tekshiriladi, keyin esa eng ma’qullari mavjud portfelga o'shiladi. Lekin, amalda 
3
https://bodyandface.ru/uz/healthy-recipes/k-portfelnym-investiciyam-mozhno-otnesti-kak-sformirovat-
investicionnyi.html 

---

6 
bu unchalik oson boimaydi, Portfelli tahlilni amalga oshirishda muammolarga 
duch kelish mumkin. Muammolardan biri — korxonaning maqsadi yagona 
ko‘rsatikich bilan emas, bir necha ko‘rsatkiehlar bilan ta’riflanadi. Ushbu 
ko'rsatkichlaming o‘lchov birliklari turlicha va bir-biriga mos kelmaydi. Ulardan 
birini optimaUashtirilishi boshqasiga ta’sir etishi mumkin. Shuning uchun yaqin 
maqsadlar uzoq muddatli maqsadlatga zid kelishi mumkin. Maqsadimiz esa 
moslashuvchanlik: ularga ham, bularga ham erishish. 
4
Ikkinchi yirik mauammo axborotning to‘liq emasligidir. Ya’ni, strategik 
qarorlar qabul qilinadigan paytga kelib, istiqbolli mahsulotlar va texnologiyalami 
sotib olish va yaratishning barcha bo‘lg‘usi imkoniyatlarini aniqlash mumkin 
bo‘lmaydi. Natijada raqobatchilik va ayniqsa portfelli tahlilni o‘tkazishda 
biz strategik harakatlaming muayyan turlarini emas, biznesning tarmoqlari yoki 
strategik sohalarini ta’riflovchi jamlanma axborot bilan ishlashga majbur 
boiamiz. 
Shuning uchun tashkilotning mahsuloti, bozorlari va texnologiyalarining 
rivojlanishidagi kelajak yo‘nalishlarni belgilab beradigan strategiya 
konsepsiyasidan foydalanish lozim. Navbatdagi imkoniyat paydo bo'lishi bilanoq, 
tashkilot bu loyiha tanlangan yo‘nalishga mos kelishini tekshirish uchun 
strastegiyaga qayta yuzlanadi. Salbiy javob bo‘lganda loyiha rad etiladi, aks holda 
uning tashkilot maqsadlariga mosligi jihatidan keyingi tekshirish o‘tkaziladi. 
Lekin imkoniyat qo‘yilgan maqsadiarga erishish jihatidan ma’qul ko‘rinsa 
ham, yana bir to‘siqdan o‘tish kerak boladi: 
ushbu imkoniyat belgilab beradigan bozorga kirish (va undan ehiqish) xarajatlari. 
Bu xarajatlar quyidagi sabablarga ko'ra o‘ta muhim bo‘ladi. 
1. Bozorga muvaffaqiyatli kirish uchun zarur sarmoyalar strategiyani amalga 
oshirish uchun ajratiladigan resurslaming hajmiga muvofiq kelishi lozim. 
4
https://delovyelyudi.ru/uz/krossovki/lekcii-uchebnoe-posobie-strategicheskoe-upravlenie-korporaciei/ 

---

7 
2. Biror tashkilotni sotib olish haqida gap ketsa, uning narx/daromad nisbati bilan 
belgilanadigan «joriy narxi»ni ko‘rib ehiqish lozim. Masalan, ko‘pincha shunday 
bo‘ladiki, ma’lum sohalar (1950-yillarning boshida elektron soha, oxirida esa 
qurilish materiallarini ishlab chiqarish, farmatsevtika) sarmoyadorlar tomonidan 
«o‘sayotgan sohalar» deb qaraladi. Oqibatda bu sohalarda ishlaydigan 
tashkilotlarning daromadlari uzoq muddatga diskont qilinadi va narx/daromad 
koeffitsiyenti o‘sa boshlaydi, uning qiymati asl holatga mos kelmay qoladi. Bu 
sohaga boshqa tashkilotni qo‘shib olib, diversifikatsiya qilmoqchi bo‘lgan 
tashkilot bashorat qilinadigan daromadlarga mos kelmaydigan ortiqeha katta 
kirish narxini tolashi mumkin. 
3. Kirish va ehiqish xarajatlari yana bir sababga ko‘ra katta ahamiyatga ega. Agar 
bu sohada sotish bozori yetarli fragmentlangan bo‘lib, kirish xarajatlari katta 
boimasa, sohaga kiruvchi va undan chiquvchi firmalaming kuchli harakatlarini 
kutish kerak. Bu sohada ishlovchi tashkilot o‘zini xavfsiz sezmaydi, chunki kichik 
kapitali va deyarli uy darajasidagi ishlab chiqarishga ega boigan har qanday 
tadbirkor bozoiga oson kirib kelishi mumkin. Bu sharoitlar yirik tashkilotlar 
uchun yaxshi emas, chunki ularga mayda tashkilotlarning moslashuvchanligi va 
tez javob bera olish qobiliyati yetishmaydi. Boshqa tomondan, kichik tashkilotlar 
uchun bunday muhit ancha ma’qul. Shuning uchun, kirish xarajatlari tashkilotni 
qolgan jihatlari ma’qul bo‘lgan imkoniyatlami rad etishga majbur qilishi 
mumkinligini inobatga olib, keyinchalik portfelli tahlilni tasvirlaganda biz shu 
ko‘rsatkichdan imkoniyatni tanlash mezoni sifatida foydalanamiz, Portfelli 
tahlilnirtg boshqa muammosi diversifikatsiya qiluvchi flrmalaming ko‘pchiligi 
yangi strategik faoliyat turi bilan shug‘ul~ lanuvchi rahbariyatni ona tashkilot 
boshqaruvi bilan birlashtirishga urinishi bilan bog‘liq. 
Bunda tashkilotlar diversifikatsiyada qaysi sinergetik ta’sirlar 
yuzaga kelishini angtab yetadi. Bum hisobga olish uchun biz diversifikatsiya 
imkoniyatlarmi baholashga sinergizm mczonini kiritamiz. Bularning hammasidan 

---

8 
quyidagilar kelib chiqadi: ishlovchi tashkilotlarga a’lo imkoniyat beruvchi 
strategik biznes sohasi unga endi kirmoqchi bolganlar uchun unchalik yaxshi 
bo‘lmasligi mumkin, buning bir nechta sabablari bor. 
1. Kirish xarajatlari tashkilotning ushbu biznes strategik sohasida (BSS) kelajak 
daromadlariga mos kelmasligi mumkin. 
2. Kirishning eng kam xarajatlari (kritik massa) tashkilotning moliyaviy 
imkoniyatidan yuqori bo‘lishi mumkin, yoki kapital almashish yo'li bilan ega 
bo‘lish qaraiadigan bolsa, aksiyalarni almashish, sotib olinadigan tashkilot 
daromadlarining kamayishiga yoxud ona tashkilot nazoratni qo‘ldan boy 
berishiga olib kelishi mumkin. Shu tariqa zo‘r foydaga ega bo‘lish o‘rniga 
tashkilotimiz o‘zi tajovuzga uchrashi mumkin. 
3. Biznes strategik sohasining raqobatchilik muhiti beqaror bo'lishi mumkin. 
4. Tashkilotga BSSga kirish uchun zarur bo‘lgan moslashuvchanlik va tez javob 
bera olish xususiyati yetishmasligi mumkin. 
5. Balki tashkilotning qobiliyatlari va yangi BSSda ishlash uchun kerakli 
qobilyatlaming funksional sinergizmi yetishmasligi mumkin. 
Shuning uchun diversifikatsiyaga tizimli yondashuvchi tashkilot ehtimoliy 
imkoniyatlar tahlili va quyidagi mezonlarga javob beruvchi biznes strategik 
sohalarining ro‘yxatini tuzishdan boshlashi lozim: 
L Joriy biznes-portfelga qo'shimcha sarmoyalarga qaraganda kamroq xarajatlar 
bilan tashkilot maqsadiga erishish imkonini beradi. Zarur sarmoyalar 
tashkilotning diversifikatsiya uchun ajratilgan zaxiralaridan oshmaydi. 
3. Sohaga kirish xarajatlari tashkilot ushbu BSSda olishi mumkin bo‘lgan kelgusi 
daromadlar bilan oqlanadi. 
4. Ham boshqarish, ham funksional darajada sinergetik ta’sirlar 
uchun imkoniyat mavjud. 

---

9