Матншунослик фани адабий манбашунослик ва матншуносликнинг назарий муаммолари, хусусан, қадим қўлёзма меросимиз манбалари устида илмий фаолият олиб бориш малакасини шакллантириш, араб имлосига асосланган эски ўзбек ёзувини эркин ўқий олиш

Tekstologiya 
so‘zi nisbatan yaqinda paydo bo‘lgan. Bu so‘z 1930-yillar 
o‘rtalarida birinchi marta B. V. Tomashevskiy tomonidan 1926/27 o‘quv yili 
Leningrad san’at tarixi instituti kurslarida qo‘llangan. 1957–1967 yillar oralig‘ida 
birin-ketin SSSR Fanlar akademiyasining Jahon adabiyoti institutida “Tekstologiya 
masalalari” nomi bilan to‘rt to‘plam: “Tekstologiya asoslari”, “X–XVII asrlar rus 
adabiyoti materiallarida tekstologiya”, “Tekstologiya. Qisqacha ocherk” kabi 
ahamiyatli kitoblar bosiladi. “Tekstologiya” garchi yangi istiloh hisoblansa–da, 
lekin tushunchaning o‘zi qadimiydir. 
Adabiy tanqid, matn tanqidi, arxeografiya, 
germenevtika, ekzegetika
so‘zlari tarix, qadimgi adabiyot, manbashunoslik kabi 
fanning turli tarmoqlarida qo‘llansa ham aslida bitta tushunchani anglatadi”
3
.
Bu haqda mashhur rus tekstologi B. V. Tomashevskiyning yozganlari 
quyidagicha edi: “...zamonaviy filologiyada matn tanqidi bo‘yicha ba’zi usullar 
sistemasi ishlab chiqildi. Ulardan bir qismi qadimiy yodgorliklarni o‘rganish 
tajribasidan ko‘chirildi, bir qismi yangi materialning o‘ziga xosligi bilan 
belgilanadi. Bu filologik usullar sistemasini “matnshunoslik” so‘zi bilan belgilash 
qabul qilindi”
4
. 
Rus filologiyasida “matnshunoslik” so‘zi bilan birdek “matn tanqidi” so‘z 
birikmasi ham qo‘llangan. Evropada hozir ham matnshunoslik “Textkritik”, ya’ni 
matn tanqidi deb yuritiladi. Bu o‘rinda “tanqid” so‘zining qo‘llanishiga e’tibor 
qaratish lozim. “Matn tanqidi” jumlasi orqali matnni manbashunoslik va 
matnshunoslik yo‘nalishida qiyosiy-tarixiy o‘rganish nazarda tutiladi.
A. S. Reyser ta’kidlaganidek, bir qancha yordamchi sohalar – editsiya, 
arxeografiya, germenevtika, ekzegetika kabilar bilan bog‘liq holda matn tadqiq 
etiladi. Xususan, editsiya – hujjatli va mumtoz matnlarning ilmiy nashrini amalga 
oshirishdir.
Matnshunoslik nashr ishlarining olib borilishi bilan rivoj topdi. O‘zbek 
matnshunosligining shakllanishi, rivojlanish usullari va metodlari mumtoz 
adabiyot namunalari nashr etilishi bilan bog‘liq.
Arxeografiya yozma manbalarni qidirib topish, ilk tavsifga olish, ilmiy 
muomalaga 
kiritishni 
nazarda 
tutadi. 
Kutubxona, 
turli 
fondlardagi 
qo‘lyozmalarning turkumlashtirilgan tavsifi, arxeografik qiyosiy tahlili manba 
matnini tuzishda muhim hisoblanadi. Bunday ishlar natijalari matn ustida 
ishlashning ravon borishini ta’minlaydi.
Germenevtika qadimgi yozma matnlar mazmunini izohlash bilan 
shug‘ullanadi, matnshunoslik uchun germenevtika asarning qadimda tutgan o‘rni, 
asar umumiy mazmuni kabi ma’lumotlarni beradi.
3
С. А. Рейсер. Палеография и текстология нового времени. – М.: Просвещение, 1970. – Б.85.
4
Б. В. Томашевский. Писатель и книга. Очерк текстологии. Издание второе. – М. : Искусство, 
1959. – Б. 30.

---

Ekzegetika esa diniy matnlarni filologik jihatdan tahlil etishda matnshunoslik 
ishlari bilan bevosita bog‘lanadi.
Matnshunoslik, eng avvalo, ikki asosiy qismga bo‘linadi: amaliy va nazariy 
matnshunoslik. Nazariy matnshunoslik – sohaning umumiy masalalari, 
matnshunoslik tarixi, matn tuzish tadqiqot usullari hamda asosiy tamoyillari kabi 
masalalarning jamlanmasidir. Hozirgi kunda matnshunoslik nazariy yo‘nalishini 
ham rivojlantirish asosiy masalalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Amaliy matnshunoslik – muayyan asarning muallif qalamiga yaqin eng asl 
matnini tuzish, sharhlar bilan nashrga tayyorlashni bajaradi. Umuman, 
matnshunoslikning nazariy va amaliy ishlaridan maqsad, asarning muallif 
nusxasiga eng yaqin matnini yaratishdan iborat.
Matnshunoslik fan yoki soha ekanligini aniqlashda turli xil qarashlar 
mavjudligi kuzatiladi. Ba’zi olimlar matnshunoslik filologiyaning yordamchi 
tarmog‘i deb hisoblasalar, boshqalari matnshunoslikni mustaqil fan sifatida e’tirof 
etishadi. Matnshunoslik fan yoki soha ekanligini aniqlash matnshunoslikning 
tarixi, amaliy va nazariy yo‘nalishlari rivojlanishi, shu kungacha erishgan 
natijalari va kelajagiga bo‘lgan ilmiy doiraning mulohaza yoki fikrlarini ham 
ko‘rsatadi.
B. V. Tomashevskiyning e’tiroficha, matnshunoslik maxsus fan emas; 
aniqrog‘i, fanga zarur ma’lumotlarni qo‘lga kiritadigan qandaydir ilmiy vositadir. 
Lekin matnshunoslik material bilan bevosita bog‘liq boshqa ilmiy metodlardek, 
faqat nazariy emas, balki amaliy maqsadni ham ko‘zlaydi. Bu – amaliy fan, 
ko‘proq amaliy filologiyada namoyon bo‘ladigan alohida tur.
5
Matnshunoslikning nazariy asoslari va metodikasini umumlashtirgan D. S. 
Lixachev ushbu masalada quyidagicha fikr bildiradi: “Matnshunoslik – bu fandir, 
uning mustaqil o‘rganish predmeti asarning matni tarixidir. Agar “yordamchi fan” 
istilohiga eski deb qaralmasa, u holda bu sohani yordamchi filologik fan deb 
yuritish mumkin bo‘ladi”
6
. 
S. A. Reyserning bu xususda xulosasi shunday: “Astronomiya dengizda 
sayohat qiluvchilarning amaliy qo‘llanmasidan, geometriya er o‘lchash 
amaliyotidan fanga aylandi. Xuddi shunday – matnshunoslik ham ko‘z o‘ngimizda 
nashriyot xodimlari amaliy ishlaridan o‘z tadqiqot predmetiga ega bo‘lgan 
filologiyaning maxsus fani sifatida shakllanib bormoqda”
7
.
Umuman olganda, matnshunoslikning fan yoki sohaga oid bo‘lishi haqida 
aniq xulosaga kelishning o‘zi munozaralidir. Ravshanki, matnshunoslik XIX asr 
5
Қаранг: ТомашевскийБ. В.Писатель и книга. Очерк текстологии. Издание второе. – М.: 
Искусство, 1959. – Б.30.
6
Лихачев Д.С. Текстология. Краткий очерк. –М. – Л.: Наука, 1964. – Б.7.
7
РейсерС. А. Палеография и текстология нового времени. – М.: Просвещение, 1970. – Б.98.

---

o‘rtalarigacha to‘liq soha yoki fan sifatida shakllanmagan, u XX asr boshlariga 
qadar adabiy, tarixiy asarlar nashrida zaruriy bo‘lib, vazifasi ham asosan amaliyot 
talablari bilan cheklangan. Matnshunoslik keyingi davrlarda nazariy ishlanmasi, 
metodikasi va vazifalarining aniq belgilanishiga erishdi. Bu kabi ilmiy-tadqiq 
natijalari uning inson bilim tizimida fan sifatida tavsiflanishiga olib keldi. Lekin 
matnshunoslikni filologiyaning tarixiy-adabiy dissiplinasi yoki maxsus sohasi deb 
ta’riflash ko‘proq uning imkoniyatlarini aniq va to‘la namoyon etadi. 
Matnshunoslikka fan deb yondashilganda esa, boshqa sohalar bilan bog‘liq 
aralashuvi yuzaga keladi va matnshunoslikning o‘ziga xos xususiyatlari yaqqol 
ko‘rinmaydi. D. S. Lixachev ta’kidlaganidek, matnshunoslik filologiyaning sohasi 
bo‘lib qoladi, hatto tarixiy manbalar matnini o‘rgangan holda ham tarix fanining 
bir tarmog‘i sifatida talqin etilishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.
8
YAna bir jihati, 
mustaqil bo‘lgan holda matnshunoslik adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi bilan 
uzviy bog‘lanadi va ular aslida matnshunoslik bazasini tashkil etadi.
Darhaqiqat, matnshunoslik sohasining fanlar tizimida tutgan o‘rnini aniq 
chegaralash biroz mushkil. Ammo mutaxassis olimlarning mazkur masalaga 
yondashuvlari umumlashtirilsa, yaxlit xulosaga kelishga asos etarli ekani ko‘rinadi:
matnshunoslik maxsus fan emas, ilmiy vosita (B. V. Tomashevskiy); 
matnshunoslik – yordamchi filologik fan (S. Lixachev); 
matnshunoslik filologiyaning maxsus fani sifatida shakllanib bormoqda (S. A. 
Reyser);
matnshunoslik - adabiyotshunoslikning uzviy qismi (A. Hayitmetov);
matnshunoslik - filologiya fanining adabiy, tarixiy, ilmiy asarlar hamda 
tarixiy hujjatlar matnini ilmiy-tanqidiy o‘rganish va nashr qilish bilan 
shug‘ullanuvchi sohasi (A.Habibullaev). 
Demak, mutaxassis olimlarning yuqorida keltirilgan fikrlariga suyanib aytish 
mumkinki, matnshunoslik maxsus fan darajasiga etmagan, ammo shu yo‘nalishda 
shakllanayotgan soha. Bu sohaning nazariy-amaliy maqsadi - muayyan asar 
biografiyasini ilmiy asosda izchil o‘rganib, matn tarixini to‘la tiklash, jarayondagi 
umumiy va xos qonuniyatlarni aniqlash va ularni keng tadbiq uchun joriy qilish 
tizimini ishlab chiqishdan iborat.