O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Avaz o`tar o`g`li 
(1884—1919) ma’naviy-axloqiy kuchi, vatanparvarligi, ulug` 
demokratik his-tuyg`ulari va xaloskorlik g`oyalarini ifodalashda ana shu shoirlar orasida 
yetakchi o`rinni egallaydi.U o`z asarlarida Xiva xonlari kamchiliklarini ochib tashladi. 
Masalan, "Xalq" she’rida shoir mehnatkashlarni (o`z haq-huquqlarini himoya qilish, 
yaxshi turmush uchun kurashga chorladi., Tanqidiy she’rlari, erksevarligi, hurfikrligi 
uchun u 200 darra kaltak bilan jazolangan va aqldan ozgan, deb e’lon qilingan edi., Ammo 
jazo uning isyonkor ruhini sindira olmadi. U ajoyib she’rlarida xalq ozodligi va baxt-
saodati uchun kurashga chiqishga chorladi va jahonda adolat tantana qilishiga umid 
bildiradi. o`limidan biroz ilgari yozgan "Hurriyat" she’rida otashin shoir xalqni 
qo`zg`alonga da’vat etdi. 
Xalq ijodiyoti 
Xiva xonligida nozik did bilan ishlangan, o`ziga xos naqshlari, yorqin bo`yoqlari 
bilan ajralib turuvchi kulolchilik san’ati ham yaxshi rivojlangan edi. Usta Allokora, usta 
Yusuf kulol, usta Vays va usta Kalontar o`z asarlari bilan mamlakatdan tashqarida ham 
mashhur edilar. Xivalik mis kandakorlari, zargarlar, ipak va jundan mato to`quvchi ustalar 
ham yuksak qadrlanar edi. 
Xiva xonligida san’atning eng ommabop turi qo`shiq, musiqa va raqs bo`lgan. Og`ir 
turmush sharoiti ham, xon amaldorlarining zulmi ham Xorazm xalqining qo`shiq va 
musiqaga bo`lgan mehri va qiziqishini so`ndira olmadi. Birorta tadbir, xoh u davlat 
miqyosida, yoki mahalliy miqyosda bo`lsin, ommaviy qo`shiqlar va raqslarsiz o`tmas edi. 
Qo`shiqlar mualliflari, ijrochilari mashhur kishilar bo`lib, ularni xalq hurmat qilar edi. 
Ularning qo`shiqlarida muhabbat, vatanparvarlik, demokratiya, erksevarlik va inson qadr-
qimmatini ulug`lash g`oyalari badiiy tarzda tarannum etilardi. 
Xiva xonlari ham o`zlarida qarama-qarshiliklar birligini gavdalantirgan, ya’ni bir 
tomondan, ular xalqqa zulm o`tkazgan, davlatni zavolga yuzlantirgan mustabidlar bo`lsa, 

---

266 
ikkinchi tomondan, ular Xorazm qadimiy milliy madaniyati sohiblari bo`lishgan hamda 
davlat va xalqning ma’naviy yuksalishi uchun ko`p kuch-g`ayrat sarflashgan. 
1874-yili Muhammad Rahimxon II (Feruz) Rossiyadan sotib olgan ikkita bosma 
mashinasida Turkistonda ilk marotaba kitob chop qilishni yo`lga qo`ydi. Xiva 
bosmaxonasini tashkil qilishda Xorazm shoirlari va olimlari katta rol o`ynashdi. 
PetroAleksandrovskdagi rus-tuzem maktabini tugatgan shoir