O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Hamkorlikda o’qishning qoidalari: 
1. Topshiriqni oddiy birgalikda bajarish emas, balki birgalikda o’rganish. 
2. Musbaqalashish emas, balki hamkorlikda ishlash. 
3. Birgalikda ishlash, o’qish va ijod qilishga o’rganish. 
4. Har doim bir-biriga yordam qilishga, muvaffaqiyat quvonchi yoki 
muvaffaqiyatsizlik achchig’ini birga torishga doim tayyor bo’lish. 

---

267 
 
 
10-mavzu. Turkiston XX asr boshlarida (1900-1917 yillar). 
XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining Turkistondagi ijtimoiy-
iqtisodiy siyosati. (2 soat) 
Reja: 
 
1.
 
XX asr boshlarida Turkistonda ijtimoiy-iqtisodiy hayot.Turkiston iqtisodiyotida 
Rossiya monopolistik mavqeining kuchayib borishi. 
2.
 
1905-1907 yillardagi birinchi burjua inqilobi va uning Turkiston o’lkasiga ta’siri.
 
Tayanch tushunchalar: 
Kogon–Qarshi–Termiz, ekspluatatsiya, «Ulug‘ Turkiston 
fojiasi», 
Qo‘qon–Namangan–Andijon, 
Kurapatkin, 
Abdurahmon 
jevachi, 
Nazirxo’ja eshon, Kuyaboshi, Ivanov, Afanasev
, 
Labbaytog’a, Dehbed, Urgut, 
Mirzayor Xudayorov, Tohir Shokir Labik 
 
XX asrning dastlabki o‘n yilliklari jahon xalqlari uchun nihoyatda og‘ir, tashvishli, 
inqiroz va bo‘hronlarga botgan yillar bo‘ldi. Jahon iqtisodiy va siyosiy bo‘hronlari birinchi 
navbatda Yevropa va Sharqning rivojlangan mamlakatlarini o‘z girdobiga tortdi. Ular bu og‘ir 
iqtisodiy va siyosiy bo‘hronlardan chiqib ketish maqsadida tajovuzkor tashqi siyosat olib 
bordilar. Oqibatda fojiali va qirg‘inbarot urushlar kelib chiqdi. 1904-yilda boshlangan rus-
yapon urushi va 1914–1918-yillardagi dunyoning 28 mamlakatini o‘z domiga tortgan birinchi 
jahon urushi bu fikrimizning yaqqol dalilidir. Urushlar tarixda hech qachon yaxshilik va 
xayrli ishlarga olib kelmagan. U doimo xarobalik va vayronalikni, ochlik va qashshoqlikni, 
ya’ni qisqa qilib aytganda siyosiy, bo‘hron va larzalarni olib kelgan. Buni biz chor 
Rossiyasining mustamlaka o‘lkasi bo‘lgan Turkiston misolidaaynan ko‘ramiz. 
Chor Rossiyasi 1864–1895-yillar mobaynida Turkistonni bosib olgach, o‘lkada 
qattiqqo‘llik bilan mustamlakachilik siyosatini olib bordi, endi mehnatkashlar ommasi ikki 
tomonlama ekspluatatsiya qilina boshlandi. Chor Rossiyasi, ayniqsa, rus-yapon va Birinchi 
jahon urushlari munosabati bilan o‘lkada mustamlakachilik milliy zulm va zo‘rlik siyosatini 
avjiga mindirdi. U o‘z oldiga bosh maqsad qilib Turkiston o‘lkasi boyliklarini talash va yerli 
xalqlarni qattiqqo‘llik bilan ekspluatatsiya qilib, ularning qonini zulukdek so‘rish uchun ulug‘ 
davlatchilik siyosatini olib bordi. Chor ma’murlari bu boradagi o‘z jirkanch niyatlarini hech 
kimdan yashirgan ham emaslar va faqat o‘lkadan ko‘plab boylik va foyda olib ketish niyati 
bilan nafas olganlar. Buni biz 1906-yilda moliya ishlari vaziri Sergey Vitte nomiga yozilgan 
«Zapiski o gosudarstvennix i obshestvenno-ekonomicheskix nujdax Turkestanskogo kraya» 
deb nomlangan xatning mazmunidan bilsak ham bo‘ladi. Bu xatning 26–27-betlarida 
Turkiston o‘lkasi Rossiyaga foyda keltirish mumkingina bo‘lib qolmay, balki majbur hamdir, 
deyiladi. Buning uchun vaqtni qo‘ldan boy bermasdan qat’iylik bilan quyidagi tadbirlarni
amalga oshirish tavsiya qilindi: 
1. Olinadigan boyligiga qaramasdan, foydalanishdan chetda qolgan yerlarni davlat 
hisobiga o‘zlashtirishni tezlashtirish; 
2. Eng unumdor yerlar hisobiga qishloq xo‘jaligi sanoatini rivojlantirish; 
3. O‘lkaning tog‘ boyliklaridan foydalanish; 
4. O‘lkani ruslar tomonidan ekspluatatsiya qilishni kuchaytirishga keng imkoniyat 
yaratib berish; 
5. Xalq maorifini rus uslubi bo‘yicha rivojlantirish; 
6. O‘lkani dastlab biz bosib olgan davrdagi o‘rnatilgan tashkiliy boshqaruv 
yo‘nalishlarini qo‘llab-quvvatlash lozim. 
Ana shu belgilangan tadbirlarning barchasi Rossiya hukumati va chor ma’murlariga 
Turkiston o‘lkasi boyliklarining doimiy suratda ko‘proq oqib kelishini ta’minlashi lozim edi. 
Agar 1888–1893-yillar mobaynida Turkistondan Rossiyaga 14 257 515 pud qimmatbaho