O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Dilshod Otin
, (Barno, Dilshodi Barno taxalluslari: asl ism-sharifi Dilshod Rahimqul 
so`fi qizi),
(1800-1905/06
). U 17 yoshidaasirga tushib O`ratepadan Qo`qonga olib kelinadi.Bu 
yerda o`zbek yigitiga turmushga chiqib, umrining oxirigacha shu yerda yangidan o`zbek tilida 
ko`plab g`azallar yozadi. 
Dilshod o`z ijodida jamoatchilik fikrini bayon etadi , hayotning turli tomonini ochib 
beradi. Uning tojik va o`zbek tillarida yozilgan asarlari bir-birini to`ldiradi va boyitadi. Ularni 
bir-biridan ustun qo`yish qiyin, chunki shoira bu tillarni mukammal bilganligi tufayli ikkala 
tilda ham chuqur, mazmunli asar yozadi va yurakdagi, qalbdagi so`zlarini mohirona bayon 
etadi. 
Dilshod o`zining she`r va g`azallarida hukmron sinfning yuqori tabaqalarini, hukmdor 
va ekspluatatorlarning kirdikorlarini tanqid-qiladi. Ma`naviy tushkunlikni, tekinxo`rl va 
bezorilarni qoralaydi. 
Dilshod Umarxon bilan uchrashganini quyidagicha bayon etadi: «Meni yasantirganday 
yalang`ochligimcha qandaydir xonaga olib kirishdi.U yerdaamir chopon va sallalik o`tirar edi. 
Oldida qora stol, uning ustida suv, pichoq va bir donaanor bor edi. 
Xon baland bo`ylik qora ko`zliq qora soqolli va ochiq yuzli bo`lib salobatli ko`rinardi. 
Mening salomimdan keyin men bilan hushmuomalalik bilan suhbatlashdi. Uning 
hushmuomalaligiga qaramay, menga u johil va qonxo`r podshoh bo`lib tuyuldi. U menga: 
«Qani, g`azal tuzadigan tojik qizi, yonimga kel. . .»-deydi. 
Men bilan savol-javob qilib, ismimni, kelib chiqishimni so`rab bo`lib, anor haqida 
g`azal to`qishimni talab qiladi: 
Bu dunyoda osmon gumbazini ko`rdim men, 
Ichi to`la g`amlarni ko`rdim men. 
Yupqa parda bilan qoplangan yuzlarni ko`rdim men, 
Bag`rilari qonga, ko`zlari yoshga to`lganlarni ko`rdim men 
Umarxon farmoni ilashafqatsiz qilich bilan, 
Har bir go`zal yuraklari kesilganini ko`rdim men. 
Men bu she`rni o`qib bo`lishim bilan amir ikki marta qarsak chaldi. Mahram kirdi. 
Amir: «Bu sochi kesilganini zindonga olib boringlar» deydi va ko`zi bilan qandaydir ishora 
qiladi1. 
Dilshodning hayoti haqidagi ma`lumotlar uning o`z asarlarida va qo`qonlik shoir 
Sulaymon Rojiyning «Muhtasar ul-ash`ori Dilshod» kitobida saqlangan. Uning otasi ham 
shoir bo`lib, u qatl etilgan. Dilshod unda juda yosh edi, onasidan ham erta judo bo`lib (1814) 
buvisi qo`lida tarbiyalangan. Uni 17 yoshida (1818) Umarxon sarbozlari Qo`qongaasir qilib 
olib ketgan. Biroq Dilshod tikso`zligi tufayli Umarxon saroyidan xaydaladi (to`g`rirog`i 
qochishga muvaffaq bo`ladi-mualliflar) keyin Toshmahdum degan imomga turmushga 
chiqadi. Shoiraning qaynonasi ma`rifatli, bilimdon ayol bo`lib, muallimalik qiladi. «Men,-deb 
yozadi. Dilshod-88 yoshimgacha oynasiz xat ko`rib, maktabdorlik qiladim. 51 yil maktab 
tutib, a`lo avsat hisobida 23 talaba tutib, 891 qizni basavod qiladim.Alardin qariyb to`rtdan 
biri tab`i nazmlari bor erdi. . .boz avval oxir ikki yuzdan ortiq nazmxon shoiralar ta`lim olib 
chiqqan erdi. Kamina o`rda shoiralariga qo`shilmoq orzusidan mahrum erdi. Ammo ulug` 
otinlar: Jahonbibi va Nodiraxonim nazmlari salihimg`a quvvat bahsh etadilar. Nazmlarimni 
devon qilmoq borasida orzu bor edi». 
Dilshod talabalari orasidaAnbar otinga alohida e`tibor bergan. Dilshod adabiyotga erta 
kirib kelgan. Barno va Dilshod tahallluslari bilan o`zbek va tojik tillarida she`rlar yozgan. 
Shoira g`azal, muhammas, musaddas, badiiy hotiranomalar, bir necha doston yaratgan («tarixi 
muxosara», «Xatmi muntaham ul-ash`or», «Zamonadin shikoyat», «Hayot madhi» va 
boshqalar). Uning asarlarida real tarixiy hodisalar, xalq hayoti va turmushi haqida fikr 
yuritilgan. Shoira xaqgo`ylik to`g`rilik bilim kishini illatlardan holi tutadi, yuksaklikka 
ko`taradi,nohaqliq egrilik esa halokatga duchor etadi, degan fikrni ilgari suradi. 
1Muxtorov А. Dilshod i yeyo mesto v istorii obshestvennoy misli tаdjikskogo nаrodа v XIX—nаchаle XX vv.302-305 bеtlаr.

---

248 
Dilshod g`azallarida bosh mavzu sevgi, muhabbatdir. Shoira sof muhabbatni zo`r 
ehtiros bilan kuylaydi. Vafosiz, hudbin ma`shuqalarni makkor va hiylagar, deb ataydi. 
Shoiraasarlarida zamon bilan hamnafaslik sezilib turadi. Shoiraning «Sabot ul-bashar maa 
tarixi muhojiran» («Inson matonati va muhojirlar tarixi»)da o`zining tavalludi, oilasi va 
ayanchli taqdiri bayon qilingan. Zotan, uning taqdiri ham muhojirlar taqdiridan farq qilmagan. 
Bu asarga shoiraning o`zbek tilidagi 37 ta va tojik tilidagi 5 ta g`azali ham kiritilgan. 
Dilshodning ijodi tarixiy materialga boyligi, ijtimoiy mazmundorligi, xaqqoniyligi, 
xalqparvarlik g`oyalari bilan sug`orilganligi uchun ham o`zbek va tojik mumtoz adabiyotining 
qimmatli namunalaridan hisoblanadi. 
Dilshod Otinning «Tarixi muhojiron» asarida 19 asrda Qo`qon xonligidagi tarixiy, 
ijtimoiy-siyosiy voqealar aks etgan. Ayollarni ma`rifatli, erkin, jamiyatning teng xuquqli 
a`zolari bo`lishga chorlagan.
1
Qo`qonlik shoir va shoiralar haqida Dilshod bunday deydi: 
«Men anchadan beri yashab kelayotgan Qo`qon shoirlar shahridir. O`n ikki darvozalik bu 
kattashaharda to`rt yuz qirq mahalla bor deydilar va har biridashoirlar bor. . . 
Qo`qon maydonining Sarimozor dahasida birorta mahalla yo`qki, u yerda biror bir 
shoir va donishmand bo`lmasa, Xo`ja Kalon To`ra mahallasida mendan tashqari yana 
Mahzani, Turobi va Bahori tahallusli shoirlar va Fidoiy ismli shoira yashardilar. 
Bizning qo`shni Buzrukxo`ja mahallasida qachonlardir juda iste`dodli, shirinso`z shoir 
janob Bog`dor Eshon Nizomi yashar edi. Hozir bu mahallada shoira Mohinabonu va Hafiza 
otin va shoir Sabuhi yashaydilar. Yana bulardan tashqari, mening iste`dodli o`quvchilarimdan 
Bahri otincha vaAnbar otinchalar ijodiyotiningcho`qqisidadirlar. Yana qo`shni Qo`rxona 
mahallada yosh shoir va mohir san`atkor hattotlar yashaydi. . . 
Agarda qibla tomonga qarasak panjarasoz mahallasini ko`ramiz. U yerda o`zlarining 
she`rlar devoniga ega bo`lgan Sadon va Qori Devona shoirlar bor. Qisqa qilib aytganda, 
Movarounnahrning poytaxti bo`lmish bu shaharda har bir avlodda minglab shoir va o`qimishli 
kishilar, ulamoi fozillar yashab, o`zlarining minglab rejalari bilan o`z asarlarini yaratdilar va 
o`zlarining she`rlarida falakning taqdiridan arz qilib va dodlab ketar edilar. 
So`z va g`azal ustalaridan biri Anbar otin-Jahon otun Uvays ismli ham Shu Shaharda 
yashab vafot etgan. Juda ko`p shoir va donishmandlar o`z go`zal va jozibakor asarlarini 
yaratib ketdilar...»
2
. 
Dilshodning so`ziga qaraganda, «ayniqsa shoir Mahjub hurfikrli shoirlarning yuqori 
pog`onasida ekan va ularning joylari guloh yonida ekan. Lekin ular hammom gulohida 
yashashiga qaramay, ularning hurmatlari baland ekan. Bulardan tashqari yana 
Muntazir,Mahmud va Gulhaniy ismli shoirlar bo`lgan. Hozir Mahmud va Muntazirlar 
hayotlar, lekin na ilojkim borki, ularni ko`rsak ular guloh yonida, men esa bir uyning 
burchagida katakka solingan qafasdadirman. Bundan halos bo`lish faqat xalq irodasi bilan 
amalga ochishi mumkin. »
3.
. 
1
O’zbekiston Milliy Entsiklopediyasi. 3-jild,
299-бет. 
2
Muxtorov А. O’sha asar.
305-
b
е
t.
3.
O’sha asar 302-bet.

---

249 
Xullas, yuqoridagi fikr-mulohazalar shundan dalolat beradiki, chor Rossiyasining og`ir 
mustamlakachilik zulmi siyosati davrida ham Turkistonda siyosiy-ijtimoiy va madaniy hayot 
to`xtab qolmadi, xalqimiz o`zining an`anaviy tarixiy taraqqiyotiga sodiq qoldi, jahon fani va 
madaniyati hazinasi rivojiga munosib hissa qo`shdi.