O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi islоm kаrimоv nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt tехnikа univеrsitеti оlmаliq filiаli

---

O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI ОLIY VА O’RTА MАХSUS 
TА’LIM VАZIRLIGI 
ISLОM KАRIMОV NОMIDАGI TОSHKЕNT DАVLАT 
TЕХNIKА UNIVЕRSITЕTI ОLMАLIQ FILIАLI 
 
 
 
 
“KASBIY PSIXOLOGIYA” FANIDAN 
 
 
MUSTAQIL ISH 
 
Mavzu: Kasbiy psixologiya rivojlanishining asosiy bosqichlari
 
 
 
 
 
 
Bajardi: 1S-18 MT guruh talabasi Musayev R. 
 
 
 
 
Olmaliq -2020 yil 

---

Reja: 
1.Kirish 
2. Kasb psixologiyasini shakllanish tarixi 
3. Sharq mutafakkirlarining kasbiy ta’lim va tarbiyaga oid falsafiy 
psixologik qarashlari. 

---

Kirish 
Kasbiy psixologiya fanini o’rganish davomida mutaxassislar mehnat 
jamoalarida yuzaga keladigan shaxslararo munosabatlarga kirishishning 
psixologik mexanizmlarini anglash bilan birga umuman olganda shaxslararo 
munosabatlarning muammolari, mehnat jamoalarida muomala, psixologiyaning 
umumiy qonuniyatlari va uslublarini ham keng o’rganishga erishadilar. Kasbiy 
psixologiya fani o‘quvchilarni kasblar olamiga doir bilimlar bilan qurollantirish 
hamda amaliy ko‘nikma va malakalarni hosil qilishi lozim. Buning uchun 
kasblarga doir qo‘llanmalar, tarqatma materallar bilan ta'minlash lozim. 
Shundagina kasb tanlash jarayonida yuzaga keladigan turli qiyinchilik, ziddiyat, 
to‘siqlarni oldini olgan holda o‘quvchi-yoshlarni ongli ravishda kasbga yo‘llash 
imkoniga ega 

---

KASB PSIXOLOGIYASINI SHAKLLANISH TARIXI 
Psixologiyaning 
mustaqil 
sohasi 
sifatida 
kasb 
psixologiyasini 
shakllanishida bir qancha siyosiy, iqtisodiy va ilmiy-tadqiqiy sabablarning o‘rni 
muhim hisoblanadi. Ular sirasiga quyidagi sabablarni keltirib o‘tish maqsadga 
muvofiqdir.
1. Totalitar jamiyat sharoitida kishilarning individual psixologik 
xususiyatlari inkor etilgan. Asosiy e‘tibor ishlab chiqarish vazifalarini yechish 
uchun zarur bo‘lgan ishchilarni tayyorlash bilan bog‘liq ijtimoiy buyurtmani 
bajarishga qaratilgan. Siyosiy vaziyatning o‘zgarishi, mafkuraviy qarashlarning 
ommalashuvi natijasida mustaqil ishbilarmonlik faoliyati bilan shug‘ullanish 
imkoniyatining paydo bo‘lishi-mehnatga nisbatan ongli munosabatlarni 
shakllanishiga olib keladi. Bu esa ishchilarning kasbini o‘zgartirishga majbur 
bo‘lganda yangi ish joyini qidirish, o‘zining raqobatbardoshligini tasdiqlash 
uchun xulq-atvorining o‘zgarishiga olib keladi. Rossiyadagi siyosiy va 
mafkuraviy erkinliklar ishchilarda ikkilanish va psixik zo‘riqishni keltirib 
chiqaradi. Ishlab chiqarish munosabatlarining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi, 
og‘ir sharoitlarni o‘zgarishi, ishchilarda stress holatini keltirib chiqaradi. Chunki 
ular birdaniga o‘z kasbiy hayotlari uchun ma‘sul bo‘lib qoladilar. Mehnatga 
layoqatli aholi uchun dolzarb masalalardan biri bu kasbiy hayot ssenariysini 
tanlash, kasbiy rivojlanish, ishsizlik muammosi bo‘lib qoldi. Ammo bu 
muammolarni yechimini topishning imkoniyati yo‘q edi. O‘z navbatida bu 
kishilarda bir-birini psixologik qo‘llab-quvvatlash va bir-biriga ko‘maklashish 
ehtiyojini yuzaga keltiradi. Shunisi ahamiyatliki, psixologiyaning hech bir 
yo‘nalishi bu muammolar bilan shug‘ullanmaydi, bu esa o‘z navbatida mazkur 
muammolarni o‘rganish uchun yangi bir sohaga, ya‘ni kasb psixologiyasining 
shakllanishiga olib keladi.
2. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish va undagi o‘zgarishlar, ya'ni dastlabki 
paytlarda iqtisodiy vaziyatlar bir maromda kechayotgan edi. Bozor iqtisodiyoti 
sharoitida yuqori malakali kasbiy jihatidan yetuk raqobatbardosh ishchilarga 

---

zaruriyat sezilmoqda. Bu esa kasb tanlash, kasbiy layoqatni aniqlash, kadrlar 
faoliyatini baholash va attestasiyadan o‘tkazish, kasbiy rivojlanish yo‘llarini 
belgilash, ishchilar malakasini oshirish va qayta tayyorlash masalalariga e‘tiborni 
qaratish lozimligini anglatadi. Shuning natijasida korxona va tashkilotlarda 
ishchilar uchun rivojlanish bo‘limlari paydo bo‘ladi. Psixologiya fani doirasida 
shaxsning kasb bilan hamkorligi yuzasidan ko‘p tomonlama tadqiqotlar olib 
boriladi. Asosan bu muammolar mehnat psixologiyasi, pedagogik psixologiya va 
yosh davrlar psixologiyasi fanlari tomonidan o‘rganilgan. Bu muammolar 
yechimining metodologik jihatdan asoslanishi psixologiya sohasida olib borilgan 
fundamental ishlarda aks etgan;
Faoliyatning psixologik nazariyasini yaratilishi kasbiy faoliyatga doir 
tadqiqotlar uchun nazariy asos bo‘ladi. Shaxs borasidagi differensial psixologik 
konsepsiyaning rivojlanishi, kasbiy tanlov, kasbiy maslahat, kasbiy moslashuv 
professionalizasiyaga doir muammolarni hal qilish uchun asos bo‘ldi. Mehnat 
psixologiyasi kasbiy layoqat, kasbiy diagnostika, kasbiy ko‘nikma va 
malakalarning shakllanishi masalalarini o‘rganadi.
Yosh davrlar psixologiyasi shaxsiy va kasbiy rivojlanishi, kasbiy o‘zlikni 
anglashdagi inqirozlarning psixologik xususiyatlari va kelishmovchiliklari 
masalalarini o‘rganadi. Ta'kidlash mumkin-ki, insonning kasblar olami bilan 
hamkorligi to‘planib, psixologiyaning turli sohalarida o‘rganilib borilgan. 
Bugungi kunga kelib, bu bilimlarni bitta ilmiy yo‘nalishi - kasblar psixologiyasini 
shakllantirish uchun sharoit yaratiladi. Shunday qilib, 1990- yillar boshida 
siyosiy, iqtisodiy va ilmiy sabablar tufayli psixologiyaning yangi sohasi-kasblar 
psixologiyasi vujudga keldi.
Kasblar psixologiyasining mustaqil fan sifatida shakllanishini 3-bosqichini 
ajratish mumkin.
1. XIX-asrning oxirida mehnatni ilmiy tashkillashtirishning psixologik 
masalalarini hal qiladigan psixotexnika yo‘nalishini paydo bo‘lishi, shuningdek, 
psixotexnika taraqqiyotining asosiy masalalari bu mehnat sharoitlari va shu 

---

usullarini rasionalizasiya qilish, avariya va shikastlanishni kamaytirish, ishlab 
chiqarish ta‘limining shakllanishi masalalariga e‘tiborning kuchayishdir.
2. XX-asr boshlarida mustaqil ilmiy soha mehnat psixologiyasining 
rivojlanishi va bu boradagi kasbiy tadqiqot masalalari, inson psixologiyasining 
mehnatda namoyon bo‘lishi va shakllanishi shuningdek, kasbiy tanlov, kasbiy 
maslahat va mehnat ekspertizasi masalalariga doir bilimlarni yuzaga kelishi.
3. XX-asrning 70-yillarida inson va kasb hamkorligi muammolarining hal 
qiluvchi mehnat psixologiyasi va industrial psixologiyadagi vazifalarning paydo 
bo‘lishi, mehnat psixologiyasining bu sohasi profpsixologiya yoki kasblar 
psixologiyasi deb nomlana boshladi. Kasb psixologiyasi doirasida kasbiy 
maslahat, kasb tanlash, va kasbshunoslik bo‘yicha tadqiqotlar birlashtirilgan. 
Mustaqil ilmiy fan sifatida kasb psixologiyasi yuzaga keldi va bu AQSHlik 
olimlar J. Krites va D. Super ishlarida ko‘zga tashlangan.Ammo chet el tajribasi 
asosida to‘plangan ma‘lumotlardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanish imkoniyati 
bo‘lmaydi. O‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar va ijtimoiy madaniy an‘analar 
yurtimizda o‘zimizga, millatimizga xos milliy kasb psixologiyasining 
rivojlanishiga sabab bo‘lmoqda. Kasb psixologiyasiga taxminan XX-asrdan 
boshlab asos solinib kelingan. Bunga ko‘proq insonlarni o‘z qobiliyatlari, 
ehtiyojlari, hohish, istaklari, imkoniyatlari, individual xususiyatlari va 
hokazolarni hisobga olmagan tarzda kasblar olami haqidagi bilimlarga ega 
bo‘lmaganliklari natijasida qaysidir ma‘noda ongsiz ravishda kasb tanlashlariga 
sabab bo‘lgan.
Biroq keyinchalik rus psixologi E. A. Klimov o‘z tadqiqot ishlarida aynan 
shu masalaga, ya‘ni ―kasb tanlash‖, ―kasbga yo‘naltirish‖ kabi masalalarga 
e‘tiborini qaratib, bu borada tadqiqot ishini olib borgan. Xususan, misol sifatida 
Differensial diagnostik so‘rovnoma (DDS) metodikasini ishlab chiqqan. 
YE.A.Klimovdan tashqari ham ko‘p chet el olimlari bu masala bo‘yicha ish olib 
borganlar. Asta-sekin jamiyatda kasb tanlashga nisbatan ongli yondoshishlar 

---

kuzatila boshlandi. Ya‘ni ularning barchasi kasb psixologiyasining shakllanishiga 
olib keladi.
Kasb psixologiyasining ajralib chiqishi hozirgi kunda shaxsning kasbiy 
mehnatga o‘rganib ketishi emas, balki alohida kasbiy bilim, ko‘nikma va malaka 
hamda umuman kasblar olamiga kirib borishiga asoslanadi. Kasb psixologiyasi 
shaxsning kasbiy jihatdan shakllanishini o‘rganadi. Bunda shaxs rivojlanishi 
kasbiy shakllanishi sifatida ko‘rib chiqiladi. Kasb psixologiyasi-mehnat 
psixologiyasining kasblarni psixologik komponentlarini yoki muayyan kasbda 
ishlovchilarga nisbatan qo‘yiladigan psixologik talablarni o‘rganish hamda ilmiy 
tahlil hilish bilan shug‘ullanuvchi bo‘limidan iborat. Mutaxassislikning turli 
ijtimoiy - madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy qarashlarida kasbiy xulq muhim 
ahamiyatga ega. Shaxsning psixomotor motivasion va kognitiv sifatlariga e‘tibor 
berilgan holda kasbiy yutuqlarga asosiy e‘tibor qaratiladi. Inson va uning kasbi 
o‘rtasidagi, shuningdek, kasbiy vazifasi va kasblar olami tuzilmasi o‘rtasidagi 
munosabatlar tahlil qilinadi. Kasb psixologiyasi inson uchun kasbiy faoliyatning 
ahamiyatini o‘rganib, shaxsning kasbiy shakllanishini tadqiq etadi, shuningdek, 
yoshlikda kasbiy tasavvurlarni rivojlanishini, kasbiy etuklik determinantalarini 
ayniqsa, kasbga kirishish va uning hayotga bo‘lgan ta'sirini o‘rganadi. Kasb 
psixologiyasining muhim aspektlari - bu kasbiy faoliyatning tahlili, kasbiy 
maqsadlar, vaziyatlar, qiyinchiliklarini o‘rganishi, kasbiy talablarni aniqlashdan 
iborat.
Xorijiy manbalarda ham insonning kasbdagi faoliyati va xulq-atvori 
maydoni o’ziga xos holda belgilanib, ―kasb to’qimasi‖ yoki ―mental xarita‖ deb 
atalgan. ―Mental xarita‖ - kasbiy faoliyat maydonining mutaxassis joylashishi 
mumkin bo’lgan ichki olami hisoblanadi. Kasbiy faoliyat maydoni tarkibidan 
kasbiy sohadagi anchagina barqaror ta‘lim, kasbning tavsiyanomasi, uning 
qo’llanish sohasi, aniq ishchi o’rniga nisbatan yashovchanligi o’rin olgan.
K.Farrenning qarashlariga tayanib aytish mumkinki, talabalar mutaxassis 
sifatida shakllanishi davridayoq yashovchanlik ko’rsatkichlaridan boxabar 

---

bo’lishlari muhimdir. Uning fikricha, yashovchanlik ikki xil ko’rinishga ega 
bo’ladi: shaxsning yashovchanligi va kasbning yashovchanligi. Olim shaxs 
yashovchanlik sifatlariga quyidagi ko’rsatkichlarni kiritadi:
1. SHaxs xususiyatlariga munosib kasb tanlash.
2. Bajarayotgan ishga qo’yilgan talablarga yuqori darajada tayyorlik.
3. Hayoti davomida talim olish va o’rganishga tayyorlik.
4. Madaniyligi, o’zga kishilar qadr-qimmatini, farqlarini qabul qila bilish. 
5. Kompyuter va axborot texnologiyalaridan foydalanishni bilish.
6. Bir necha sohalarda kasbiy mahoratni namoyish qila olishi.
7. Yangi loyihalar taqdim qilish tashabbusiga ega bo’lish.
8. Ishda hamkasblar bilan hamkorlikda ishlash ko’nikmasiga egaligi. 
K.Farren kasbning yashovchanlik ko’rsatkichlariga quyidagilarni kiritadi:
1. Kasbning tashkilot maqsadlari bilan chambarchas bog’liqligi.
2. Boshqa muassasa va ishlab chiqarish sohalari bilan uyg’unlashish 
imkoniyati.
3. Boshqa kasblarda o’z kompetentliligi va qobiliyatlaridan foydalanish 
imkoniyati.
4. SHaxsiy va moliyaviy taminlanganlik.
5. Kasb bo’yicha shaxslar uyushmasining mavjudligi.
6. Mahoratga etaklovchi bilimga egalik.
7. Yoshidan qatiy nazar kasbiy muvaffaqiyatlarda mustaqil bo’lish .
Shuningdek, yuqoridagi ikkita yashovchanlik ko’rsatkichlari bilan bir 
qatorda quyidagi ko’rsatkichlarni ham keltirib o’tish joiz: tanlangan ishlab 
chiqarish sohasining ―yashovchanligi‖, ―tashkilotning yashovchanligi‖, 
―ishchi o’rnining yashovchanligi‖.

---

XX asrning boshlarida Amerika va Evropa mamlakatlarida mehnat 
mahsuldorligini oshirish, ishlab chiqarish samaradorligini ta‘minlash jarayonida 
yuzaga kelgan bo’lib, buning natijasida psixologiyaning insonparvarlik 
g’oyalarini singdirish yuz berdi va natijada shaxs to’g’risida zamonaviy 
nazariyalari vujudga keldi. Bunday bog’liqlik shaxs nazariyasi bilan kasbiy 
rivojlanish psixologiyasi o’rtasida aloqa o’rnatishga olib keldi.
Oqibatda kasbiy rivojlanish muammolarini o’rganishga turlicha 
yondoshadigan beshta asosiy yo’nalishi shakllandi.
Bular: 1) differensial diagnostik, 2) psixoanalitik, 3) qaror qabul qilish 
nazariyasi, 4) taraqqiyot nazariyasi va 5) tipologik yo’nalishlar.
Differensial - diagnostik yo’nalish bo’yicha izlanishlarda shaxsning kasbiy 
faoliyat samaradorligini ta‘minlash omillariga, kasbga ta‘sir ko’rsatuvchi 
individual psixologik xususiyatlarga va kasbga qo’yilgan talablarga asosiy e‘tibor 
qaratiladi. SHuningdek, unda kasb tanlashning asosini ratsional va ongli faoliyat 
tashkil etish to’g’risidagi qarashlar o’z aksini topgan (F.Parkinson). Bu 
yo’nalishda kasbiy rivojlanishga psixotexnik yondashuvni tadbiq etilganligi 
diqqatga sazovordir (G.Myunstenbergning, fikricha, individual sifatlar oddiy 
ijrochilik operatsiyalarning yig’indisi hisoblanadi). Leypsig maktabi psixologlari 
kasbiy ta‘lim uchun eng muhimi individual sifatlarni tarbiyalashdir, degan 
g’oyani ilgari surishdi.
Psixoanalitik yo’nalish vakillari kasbiy rivojlanishning psixodinamik 
jihatlarini tahlil qilish bilan shug’ullandilar. Ular kasb tanlash va kasbiy 
rivojlanish asosida tabiiy ehtiyojlardan tortib kompleks psixodinamik 
mexanizmlar va shaxs tuzilish instansiyalarigacha bo’lgan turli xil ehtiyojlar 
yotadi, degan g’oya bilan chiqdilar (U.Mozer, L.Zondi, E.Bordin, E.Rou ).
Qaror qabul qilish nazariyasi vakillari kasb tanlash jarayonini o’rganish 
uchun yo’nalganlik ustanovkalarini tadqiq etishga e‘tibor qaratdilar. Ularning 
qarashlariga ko’ra, har qanday kasbni tanlash kasbiy alternativa va qaror qabul 

---

qilishga yo’naltirilgan tizimdan iborat (X.Tome, G.Ris, P.Siller, D.Tideman, 
O'Xar). Bu g’oya vakillari kasb tanlashning sabablari sifatida tanlangan kasbning 
e‘tiborliligi, kasbiy malakalarni talab qilish darajasi, shaxsning kasbga 
da‘vogarlik darajasi, kasbiy ustanovlarning realligini e‘tirof etishadi.
Taraqqiyot nazariyasi yo’nalishi vakillari rivojlanish nazariyasiga 
asoslanib ish tutishgan. Bu yo’nalishning izlanishlari akademik psixologik 
xarakterga ega bo’lib, ilk izlanishlar o’spirinlarni kasb izlashi bilan bog’liq 
xususiyatlarini asoslashga qaratilgan edi. Ushbu yo’nalish vakillaridan D.Syuper, 
SH.Byuler va E.Ginsbergning ilk ishlariga tayanib, kasbiy rivojlanish bir nechta 
bosqichlarga ajratiladi:
1) vujudga kelish bosqichi (tug’ilgandan to 14 yoshgacha), kasbiy 
fantaziyalarga tayanib kasb tanlanadi;
2) tadqiq etish bosqichi (15-24 yosh), shaxs o’zining imkoniyatlariga mos 
kasbni tanlashni niyat qiladi;
3) konsolidatsiya bosqichi (25-44 yosh), barqaror shaxsiy pozitsiyaga mos 
kasbiy faoliyat maydoni o’rnatiladi;
4) saqlash bosqichi (45-64 yosh). Bu davrda shaxsning kasbiy faoliyati 
hech qayoqqa og’masdan aniqlangan kasbiy faoliyat maydoni bo’yicha kechadi;
5) pasayish bosqichi (65 yosh). Bu bosqichda yangi kasbiy faoliyat roli 
paydo bo’lib, boshqalarning kasbiy faoliyatini kuzatish etakchi o’ringa chiqadi .
Tipologik yonalish vakillari kasbiy faoliyatni tipologiyalashtirishga e‘tibor 
qaratadilar (E.SHpranger, D.Xolland). Xolland o’z tipologiyasida shaxsning 
kompleks mo’ljal olishga yo’naltirilgan bir qator tiplarini ajratishga erishdi: 1. 
Realistik orientatsiya; 2.Intellektual orientatsiya; 3) Ijtimoiy orientatsiya; 4) 
Konvensional orientatsiya; 5) Tadbirkorlik orientatsiyasi .
Professiografiya. Insonga quyiladigan talablar nuqtai-nazaridan kasblar va 
uning 
o’z 
ichiga 
olgan 
ixtisosliklarini 
umumlashtirib 
tavsiflanishi 

---

professiografiya deyiladi. Professiografiya natijasi professiogramma bo’lib, bir 
kasb doirasidagi ixtisoslarning insonga, odamlar guruhiga quyishi mumkin 
bo’lgan talablar asosida tuzilgan umumlashtirilgan tavsifnomalardir.
Professiogrammaning bir qismini psixologik professiogramma, qolgan bir 
qismini – inson psixikasiga quyiladigan talablar, ya‘ni kasb qobiliyatlari ro’yxat 
tashkil qiladi. Professiografiya kasblar klassifikatsiyasini ham o’z ichiga oladi, bu 
turli mezonlari bilan ifodalanadi: texnologik, gigienik, psixologik va boshqalar. 
Har qanday kasbni o‘rganish va tavsiflash har doim ma‘lum maqsadni ko’zlaydi 
va shu maqsadga bo‘ysunanadi.
Professiogrammalar quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan xillarda 
bo’lishi mumkin: kadrlar tayyorgarligini asoslashga, gigienik sharoitlarni hisobga 
olish va uni sog‘lomlashtirishga; kasb tanlashni asoslashga; kasbiy maslahat va 
kasbiy tanlovni asoslashga; mehnatga baho berish normativlarini, mehnat 
xavfsizligi saviyasini kutarish va boshqalar. Kasb tanlashga yo’llash va kasb 
maslahatlarini uyushtirish. Kasb tanlashga yo’llash eng avvalo odam 
imkoniyatlari va u yashayotgan muhitning bir qancha sharoitlarini o‘rganishdan 
boshlanadi. Bularni umumlashtirib mehnat ekspertizasi deb aytiladi. Mehnat 
ekspertizasi – bu odamning konkret kasb bo‘yicha mehnatga yaroqliligini ma‘lum 
mutaxassislar tomonidan aniqlanishidir. Odamning u yoki bu mehnat turiga 
yaroqliligi quyidagilarga bog’liq bo’lishi mumkin: yoshiga; tegishli bilim, 
ko‘nikma va malakaga ega bo’lishga; mazkur kasb buyicha ishlashga qiziqish va 
iste‘dodi mavjud bo’lishiga. Bundan tashqari yashayotgan sotsial muhit va jinsiga 
ham bog’liq bo’lishi mumkin.
Mehnat ekspertizasi tashkiliy shakllaridan qat‘iy nazar quyidagi umumiy 
masalalarni hal qilish bilan shug‘ullanadi: Odam ma‘lum ishni boshlab keta 
oladimi? Tegishli lavozimda ishni davom ettira oladimi? Odamdan qaysi soha 
yoki vazifada foydalanish ma‘qul? Baxtsiz hodisa yuz berganda, bunga odam qay 
darajada aloqador, ishga qabul qilingan, tayinlanganlar –chi?

---

Psixodiagnostika ma‘lumotlari asosida prognostik psixologik mehnat 
ekspertizasi kishining kelgusi mehnat faoliyatini belgilashga yordamlashadi. u 
talablarni har bir pedagog va ota–onalarning bilishi va amal qilishi. Ayniqsa 
bolaning 9–sinfni tugatish va xayot yo‘lini belgilab olishi davrida juda muhimdir.

---