o’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “O’zbek tilida leksik okkazionalizmlar”

ISHNING UMUMIY TAVSIFI 
 
Mavzuning dolzarbligi
. Til doimiy ravishda yangi lug’aviy birliklar 
hisobiga boyib boradi. Hech bir so’z kommunikativ ehtiyojsiz tug’ilmaydi. Ammo 
yangi paydo bo’lgan so’zlar tildagi mavqeiga ko’ra farqlanadi. Har qanday yangi 
paydo bo’lgan lisoniy birliklar til tizimida o’z o’rniga ega bo’lishi yoki ega 
bo’lmasligi mumkin. Lug’at tarkibida o’z o’rniga ega bo’lmasdan yakka 
(individual) nutqqa xos va o’sha nutq (matn) doirasidagina qolib ketadigan, 
tasodifiy, ya’ni favqulodda yaratilgan va ko’pincha lisoniy aloqa jarayonida 
atigi bir martagina qo’llanadigan so’zlar borki, ular hamisha yangiligi, 
g’ayritabiiy tuyulishi, betakrorligi, adabiy normadan tashqarida bo’lishi bilan 
ajralib turadi. Bunday so’zlarni xalq va til ijodkorlari yaratadi. Xalq yaratgan 
so’zlar tilshunoslikda 
og’zaki nutq okkazionalizmi
, ma’lum ijodkorlar 
tomonidan yaratilgan so’zlar esa individual - yakka nutqqa xos, ya’ni 
badiiy 
okkazionalizmlar
deb yuritiladi. 
Okkazional so’zlar so’zlovchi yoki ijodkorlar tomonidan o’z fikr va 
maqsadini o’ziga xos tarzda va aniq ifodalash, o’zlari tasvirlayotgan biror shaxs, 
narsa, obyekt, voqea-hodisalarni barcha qirralari bilan namoyon etish hamda 
ularga nisbatan bo’lgan o’z munosabati, ya’ni his-tuyg’ularini yorqin ifodalash 
maqsadida yaratiladi va qo’llanadi. Okkazionalizmlar tasvir obyektini 
tavsiflashda tildagi imkoniyatlar nutq egasini qanoatlantira olmaganda 
yaratiladi.
Okkazionalizmlar bir marta qo’llanishi va o’ta ta’sirchanligi, obraz 
yaratishda nihoyatda qulayligi bilan til birliklaridan farqlanib turadi. 
Okkazional so’zlarning o’ziga xos vazifalari, xususiyatlari mavjudki, ular 
o’zbek tilshunosligida hali yetarli ravishda tadqiq qilingan emas. To’g’ri, 
okkazional so’zlar haqida o’zbek tilshunosligida anchagina fikrlar bildirilgan. 
Ayniqsa, S.Toshalievaning o’zbek tilida okkazional so’zlarning yasalishiga oid 

---

izlanishlari diqqatga molikdir
1
. Lekin lug’aviy okkazionalizm maxsus tadqiqot 
obyekti qilib olinmagan va har tomonlama: fonetik, lug’aviy, morfologik 
jihatdan, shuningdek, og’zaki yoki yozma nutq ko’rinishlaridagi holati bo’yicha 
o’rganilmagan. 
Ayniqsa, 
lug’aviy 
okkazionalizmlarning 
o’ziga 
xos 
xususiyatlari, okkazional so’zning tug’ilish sabablari, unga bo’lgan ehtiyoj, 
okkazionalizmlarning unga yondosh bo’lgan hodisalar − neologizm, sinonimiya, 
normal va nonormal leksik birliklardan farqi, okkazional so’zlarning tilda ado 
etuvchi uslubiy, badiiy-estetik vazifalari, bu tip so’zlarning til lug’at sistemasiga 
munosabati kabi muammolar o’z tadqiqini kutmoqda. Keltirilgan mulohazalar 
ushbu dissertatsiya mavzusining dolzarbligini ko’rsatadi.