Frazeologik birliklar va ularning boshqa birliklardan farqi

---

Frazeologik birliklar va ularning boshqa birliklardan farqi 
 
Zuhra To’rebayevna Makhsetova 
Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali 
 
Annotatsiya:
Ushbu maqola frazeologik birliklar va ularning tilga hos boshqa 
birliklardan farqi haqida bo’lib, rus olimi Kunin nazariyasi bilan yoritilgan. 
Kalit so’zlar: 
klassifikatsiya, alliteratsiya, tazod, etimologiya, 
 
Phraseological units and their difference from other units 
Zuhra Torebayevna Makhsetova 
Tashkent State Technical University Almalyk branch 
Abstract:
This article is about phraseological units and their difference from other 
linguistic units, and is covered by the theory of the Russian scientist Kunin. 
Keywords:
classification, alliteration, contrast, etymology, 
XX asr tilshunoslarining eng bahsli mavzularidan biri - bu frazeologik 
birikmalarning lug`atdagi o`rni va bu tilning chegaralari haqida munozaralar 
yuritishdan iborat edi. Britaniya va amerikalik olimlar frazeologik birikmalarni asosan 
tilshunoslikning bir muammosi sifatida qarashgan. Ular o`z e`tiborlarini frazeologik 
birikmalar va iboralar lug`atlarini tuzishga qaratishgan. Bunday qilishdan ko`zlangan 
maqsad tajriba o`tkazish bo`lgan xolos, ya`ni ular barchani ham mahalliy aholini, ham 
xorijliklarni so`zlashuvdagi iboralar kitobi bilan ta`minlashgan va xorijliklar va sof 
inglizlarning muhim farqli jihatlarini ko`rib chiqqanlar. Bu yondashish qisman 
didaktik, qisman stilistik bo`lgan. Masalaning bu tomoni kelajakda alohida maxsus 
ilmiy tadqiqotlar olib borishga undaydi. 
Yana bir muhim, yechimini topmagan muammo klassifikatsiya muammosi edi. 
Batafsil guruhlashlar L.P.Smit va U.Ballarnning ingliz tilidagi iboralar kitobida 
berilgan. O`sha davrda mualliflarning o`zlari ham bu guruhlashlarni frazeologik 
birikmalar klassifikatsiyasi sifatida qabul qilinishini tasdiqlashmagan edi. Ular 
shunchaki turg`un birikmalarni to`plashgan, ularni tushuntirishgan, ularning qiziq 
jihatlarining ba`zilarini, ya`ni alliteratsiya, qofiya, tazod va shu kabilarni yoritishgan 
va ifodalilikni aniqlashtiruvchi mehanizmlarini talqin etishgan. Ular ingliz tilidagi 
frazeologik birikmalarning etimologiyasi va kelib chiqishiga ham qiziqib ko`rishgan 
va ularni dengiz hayotidan, qishloq xo`jaligidan, ovchilikdan, sport turlaridan va 
boshqalardan olingan so`z birikmalariga ko`ra tartibga solganlar. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF) October 2022 / Volume 3 Issue 10
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
668

---

Frazeologik birliklar tilning boshqa birliklaridan farq qiluvchi, o’ziga xos ma’no 
va shaklga ega bo’lgan birikmalardir. Ular so’zlar va erkin birikmalardan farqli 
ravishda sintaktik jihatdan yaxlit, semantik jihatdan o’zgarmas hisoblanadi. 
Ingliz tilida Frazeologik birliklarni rus tilshunosi Kunin boshqa til birliklaridan 
quyidagicha farqlaydi: 
•
turg’unlik ikki yoki undan oriq leksimadan yasalishi;
•
tilda tayyor holda saqlanib, nutqqa shundayligicha olib kirilishi
Frazeologik birliklar va erkin birikmalar tuzilishi jihatidan ham semantik 
jihatidan ham alohida alohida birliklardir. Frazeologik birliklar yaxlit holda yoki 
qisman ko’chma ma’noga ega so’z birikmasi yoki gap tuzilishiga ega birliklar 
hisoblanadi. Turg’unlik frazeologik birliklarga xos xususiyat hisoblanadi. Erkin 
birikmalar va so’zlar esa morfemalardan tashkil topgan bo’ladi. So’zlar va erkin 
birikmalar lug’aviy ma’noda ham ko’chma ma’noda ham qo’llanilish xususiyatiga ega 
bo’ladi, ammo frazeologik birliklar faqatgina ko’chma ma’noda qo’llaniladi. 
So’zlar va frazeologik birliklar tilning turli xil sathlariga tegishli. Frazeologizmlar 
tilning frazeologik sathiga tegishli bo’lsa, so’zlar esa leksik sath birligiga tegishlidir. 
Bu ikkala sathning farq qiluvchi jihatlari bilan bir qatorda, umumiy bo’lgan ko’p 
ma’nololik, omonimlik va antonimlik xususiyatlari ham mavjud. 
Frazeologik birliklarning yana bir o’ziga xos bo’lgan, boshqa til birliklaridan farq 
qiluvchi belgisi ham mavjud. Bu uning reproductivlik belgisidir. Chunki frazeologik 
birliklar nutq jarayonida yasalmasdan, nutqqa kirgunicha tilda yaxlitlanib, shakklanib 
bo’lgan, so’zlovchi va tinglovchiga tushunarli bo’ladi. Frazeologizmlar tarixiy jihatdan 
tayyor, turg’un va yaxlit xolda berilgan bo’ladi. Ammo u tilda birdan hosil bo’lmasdan, 
ko’p qo’llanilishi va barcha tomonidan tushunarli bo’lishi natijasida turg’unlashadi. 
Mana shu xususiyati bilan u tilning milliy va ma’daniy xususiyatlari bilan bir qatorda 
millatning tarixini ham o’zida mujassamlashtiradi. 
Frazeologik birliklar nutqni yanada ta’sirchan va ifodali bolishiga xizmat qiladi. 
Ular faqat nutqni bezamasdan, boshqa til birliklari kabi yuqori informativ xususiyatga 
ega tilda nominativ va kommunikativ funksiya bajaruvchi birliklardir. Frazeologizmlar 
unversal til vositalari hisoblanib, ularsiz til mavjud emas. 
Ingliz tilida ham boshqa tillar singari tilning milliy-madaniy semantikasini 
o‘rganish muhim hamda qiziqarli hisoblanadi. Chunki ular avloddan avlodga tiln ing 
o‘ziga xos ichki tuzilmalarini, tabiat o‘ziga xosliklari, mamlakatning iqtisodi hamda 
ijtimoiy tuzilishi, san’ati, urf-odatlari hamda tarixini ham o‘zida mujassamlashtira 
oladi. Ularda bolalar milliy o‘yinlari, pul birliklari to‘g‘risida, milly tabobat, ov hamda 
baliq ovi haqida, o‘simlik va hayvonot dunyosi haqida, insonning tashqi ko‘rinishi, 
kiyinishi va turmush tarzi va ko‘plab boshqa milliy mentalitetga xos mavzular aks 
etgan bo’ladi.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF) October 2022 / Volume 3 Issue 10
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
669

---

Milliy-madaniy semantika tilshunoslikning barcha bo‘limlarida, morfologiyada 
ham sintaksisda ham hattoki fonetikda ham aks etgan bo‘ladi. 
Faqat u millat madaniyatini bevosita aks ettira oladigan, yaxlit, so’zlashuv nutqida 
ko‘p qo‘llanadigan frazeologik birliklarda yorqinroq ifodalanadi.