Ensiklopediyasi

GIDROELEKTR STANSIYA
Azim tinch oqar daryo... Bunday daryo 
to'lqinlari yo'g'on-yo'g'on xodalarni gugurt 
cho'pidek o'ynatadi, ulkan kemalar uning 
yuzasida chayqala-chayqala suzib boradi. 
Shiddat bilan shovullab oqayotgan tog' 
daryosi esa tubidagi xarsang toshlarni du- 
malatib ketadi. Shuning o'zidan ham daryo 
qanchalik kuchli ekanligini bilish mumkin.
Xo'sh, daryo kuchidan qanday foydalan- 
sa bo'ladi? Buning uchun gidroelektr stan- 
siya qurish kerak. («Gidro» qo'shimchasi 
yunoncha «gidor», ya’ni «suv» ma’nosini 
bildiradi). Daryoni temir-beton to'g'on bilan 
to'samiz. Daryo suvi ko'tarilib, o'ziga yo'l 
qidiradi. «Shoshma, suv, biz seni chiqarib 
yuboramiz, lekin oldin biz uchun bir oz 
ishlab berasan. Mana, m arham at, bu 
teshikka kir!»
Suv o'zini ana shu teshikka uradi, u yer­
da esa ulkan turbina (parrakli dvigatel) lar 
bor. Turbinalar ichiga parrakli po'lat g'ildirak 
joylashtirilgan. Suv parraklarga zarb bilan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

urilganda g'ildirak aylanadi. U bilan birga 
rotor ham aylanadi (ro to r-y a n a bir mashi­
na, ya ’ni generator ichida aylanadigan 
qism). Lotincha «generator» so‘zi «ishlab 
chiqaruvchi» ma’nosini bildiradi. Generator 
elektr energiyasi ishlab chiqaradi. Shiddat 
bilan tushayotgan suv energiyasi ana shun- 
ga sarflanadi. Suvning o'zi esa turbina 
orqali o'tib, yo'lida davom etadi. Daryoda 
uzluksiz oqib kelayotgan suv to'g'onni 
to'lataveradi, turbina g'ildiragi to'xtovsiz ay- 
lanaveradi.
Bu gidroelektr stansiyalarning ba’zilari 
g'oyat ulkanligi bilan kishini lol qoldiradi. 
Ularning to'g'onlari tog' kabi bahaybat. 
Faqat bunday «tog'»ning to'g'ri shaklda 
ekanligi, g'oyat aniq va tekis ko'rinishi ular­
ni inson qo'li yaratganligidan dalolat berib 
turadi. To'g'ondan yuqoriroqda esa, sun’iy 
dengiz hosil bo'ladi.
Gidroelektr stansiya — faqat to'g'on, tur­
bina va generatorgina emas. To'g'on ke- 
malarning yo'lini to'sib qo'yadi. Shuning 
uchun uning yonidan shlyuzli kanal, baliqlar 
o'tkaziladigan alohida tuynuk qurishga ham 
to'g'ri keladi. To'g'on ustiga mashinalar 
o'tadigan yo'l qurish, elektr stansiyaga 
elektr uzatish liniyasi tortish kerak. Shaharni 
suv bilan ta ’minlash uchun vodoprovod,
ekinzorlarni sug'orish uchun kanallar qurila- 
di... Xullas, elektr stansiyaga bog'liq har xil 
inshootlarning yaxlit tuguni, ya’ni uzeli hosil 
bo'ladi. Shuning uchun ham ularning ham­
masini yoppasiga gidrouzel deb atashadi. 
Gidrouzel qurishning o'zi bo'lmaydi, ko'p 
kuch va mablag' sarflashni talab etadi. 
Shunga qaramay, yangi-yangi gidroelektr 
stansiyalar qurilaveradi, chunki daryo oqib 
turar ekan, gidroelektr stansiya har doim 
elektr energiyasi beraveradi. Dastlabki 
gidroelektr stansiya (GES) lar 19-asr oxir- 
larida Germaniya va Angliyada bunyod etil­
gan. O'zbekistonda birinchi GES 1926-yil- 
da Bo'zsuv kanalida qurilgan. Shundan ke­
yin birin-ketin Tovoqsoy (1940-41), Oqtepa 
va Oqqovoq (1943), Farhod (1948), Bo'rjar 
(1956), GES lari qurildi. Keyinchalik Shah- 
rixon, Dara'om, Namangan, Qayroqqum, 
Uchqo'rg'on, Chorvoq, To'xtag'ul va boshqa 
GES lar bunyod etildi. Yaqin kelajakda 
Pskom daryosida GES lar tizmasi (kaska- 
di) ni qurish re ja la sh tirilg a n . U larning 
umumiy loyiha quvvati 1250 MVt ni tashkil 
etadi.
Hozirgi zamon gidroelektr stansiyalari- 
ning ishi avtomatlashtirilgan. Har bir agre- 
gat boshqarish pultidan ishga tushiriladi va 
to'xtatiladi, kompressorlar, moy va suv na-