Fiziologiyasi va gigiyenasi

0 ‘smirlik - ba!og‘at yoshi (12-15 yoshli qizlar, 13-16 yoshli
o ‘g ‘il bolalar uchun). 
B alog‘atga vetish davriga qo'yilgan chegara 
umuman olganda shartlidir va hayotda rivojlanishlar tempi singa­
ri bu davrga xos b o ig a n shaxsiv variatsiyalarning yuzaga kelish 
muddatlarida jiddiy farqlar kuzatiladi. Odatda, bu farqlar 1-2 yil 
va undan ham oldinroq b o iish i mumkin. B alog‘at yoshiga yetish 
davri odam hayotidagi boshqa davrlardan o ‘ziga xosligi va temp- 
lari bilan keskin ajralib turadi. Fiziologik nuqtayi nazardan olib 
qaraladigan b o iin s a o'sm irlik davri jadal o'sish, moddalar alma­
shinuvining ortishi va ichki sekretsiya bezlari faoliyatining keskin 
oshishi bilan xarakterlanadi.
0 ‘sm irlik davri - jinsiy yetilish davridir. 
Gipofizning, ayniq­
sa. uning oldingi bo'lagining faoliyati faollashadi, uning gomronlari 
to'qim alar o'sishini va boshqa ichki sekretsiya bezlari funksiyala- 
rini stimullaydi (jinsiy, qalqonsimon, buyrak usti bezlari). Ularning 
faoliyati «o'sishdagi sakrashni», jinsiy a'zolarni rivojlanishni va 
ikkilamchi jinsiy belgilarni yuzaga chiqishini ta'm in etadi. O 'g 'il 
bolalarda tovush «sinadi». y a'n i gurullab qoladi, m o'vlov va so- 
qollar chiqa boshlaydi, qovuq ustida va qo'ltiq ostida junlar hosil 
bo'ladi, shahvat to'qim alari boshlanadi. Qiz bolalarda ko'krak bez­
lari rivojlanadi. menstrual funksiyalarning bajarilishi boshlanadi.
Gipofiz va buyrak usti bezlari funksiyalarini tezlashishi tufay­
li organizmni tashqi muhitga moslashish imkonivati yaxshilanadi, 
infeksiyaga, sovuq qotishga va boshqalarga qarshilik ko'rsatish da- 
rajasi ortadi.
O 'sm irlik davrida bolalarning har yiliga b o'yi 5-8 sm gacha 
o'sadi. Qiz bolalar 11-12 yoshda ancha faol o'sadilar (bir yilda 
o'rtacha 10 sm gacha) o 'g 'il bolalarning o'sishi 13—14 yoshda an­
cha jadal kechadi va 15 yoshdan keyin bo'y bo'yicha qiz bolalar- 
dan o'tib ketadi. B o'yning o'sishi, asosan. q o 'l va oyoqlarning nay- 
simon suyaklarining o'sishi hisobiga yuz bersa, ko'krak qafasining 
suyaklari hujayralari juda sekin o'sadi, shu sababli bolalarda tekis 
yoki ichkariga kirgan ko'kraklarni ko 'rish mumkin. bu esa nafas 
olishni qiyinlashtiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B o 'v o'sishi bilan bir qatorda tana massasi ham ortadi. Qizlar 
bir yilda 4—5 kg ga og'irlashadi, ayniqsa, ko'zg a ko'rinarli o'sish 
14—15 yoshda kuzatiladi: o 'g 'il bolalarda tirik vazn 7 -8 kg ortadi. 
Ammo tana og'irligini o'sish tempi tana skeletining o'sish tempi- 
dan biroz orqada qoladi shu sababli o'sm irning tashqi ko'rinishida 
biroz beo'xshov holatlar kuzatiladi (suyakli, beo'xshov. bo'y-basti 
cho'zilgan).
Tayanch-harakat apparatining qayta qurilishi ko'plab ortiqcha 
harakatlar bilan birga kechadi, ularning yetarlicha koordinatsi- 
yalashm aganligi, umumiy uquvsizlik, burchakli. shu bilan birga 
o'sm irlik yosh - bu murakkab harakat aktlarni bajarish texnikasiga 
ega bo'lish yoshidir.
O 'sm irlik davrida o 'p k a o'sadi, nafas olish takomillashadi 
(uning ritmi tezlashgan holda qolsa ham) o'pkaning tiriklik sig'im i 
jiddiy darajada ortadi. O 'sm irlik davrida nafas olish tipi to 'lig 'ich a 
shakllanadi. O 'g 'il bolalarda qorin. qiz bolalarda esa ko'krak tiplari 
shakllanadi. Rejalarni to 'g 'ri nafas olishga o ’rgatish zarur. ish pay­
tida jism oniy mashqlar bajarganda o'zining nafas olishini boshqara 
bilishga o'rgatish kerak.
A'zolar va to'qim alarning tez o'sishi yurak faoliyatiga kuchli 
talab qo'yadi. Yurakning o'zi ham bu davrda jadal suratda o'sadi. 
lekin qon tom irlarining o'sishi yurakning o'sish tem pidan orqada 
qoladi. Shu sababli o'sm irlarda qon bosimi ko'tarilib turadi. yurak 
faoliyatining ritmi o'zgaradi. tez-tez charchaydigan bo'lib qoladi. 
B u esa o'sm irlarni nafas olish qiyin joylarda, jism oniy ish bajargan­
da, ish katta hajmda b o ’lishida qiyinchilik tug'diradi. M iyani qon 
bilan yetarli darajada ta'm inlanm asligi (bunday holat o'sm irlarda 
ayrim paytlarda kuzatilib turiladi), xotira, fikrlash va idrok qilishni 
qiyinlashtiruvchi kislorod taqchilligiga olib keladi. Xafa bo'lish, 
qo'rqish kabi salbiy his-hayajonlar o ’smirlarning yurak-tom irlar 
tizimi funksiyasiga noqulay ta'sir qiladi.
Bolalarning o'sm irlik yoshi jism oniy yuklamalarni dozalashda 
diqqat bilan va tabaqalashgan holda yondoshishni talab qiladi.
Organizmning ichki muhitidagi o'zgarish. ichki sekretsiya bez-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

larining kuchli funksiyasi, o'sm irning asab tizim ining funksional 
holatini o ‘zgartiradi. Qalqonsim on bezning kuchaygan funksiyasi 
moddalar almashinuvini va organizmda energiya sarflanish dara- 
jalarini oshiradi. markaziy asab tizimining q o ‘zg ‘atuvchanligini 
o'zgartiradi, bular esa yuqori qo ‘zg “aluvchanlikda, yengil char- 
chashda uyquning buzilishlari shaklida nam oyon b o ia d i. Ichki 
sekretsiya bezlari va gipotalamusni murakkab o'zaro munosaba- 
ti o'sm irlik davrida po'stloqosti hosilalarining faolligini oshirish 
va po'stloq-po'stloqosti bog ian ish larn i m a’lum darajada buzish 
uchun sharoit yaratadi.
0 ‘smirlarning xulqida kuchi va xarakteri bo'yicha k o ‘pchilik 
holatlarda reaksiyalar chaqiruvchi qo'zg'atuvchilarga noadekvat 
b o ig a n qo'zg 'alish lar t o i a ustunlik qiladi. Q o'zg'alishni keng 
k o ia m d a g i generallashishi kuzatiladi: barcha reaksiyalar endi q o i, 
oyoq va gavdaning q o ‘shimcha ravishdagi mos harakatlari bilan 
birgalikda kechadi (ayniqsa, o 'g i l bolalarda).
Jinsiy yetilish davrida barcha turdagi ichki tormozlanishlarning 
zaiflashuvi kuzatiladi. Ana shu sababli ham tarbiyachining muhim 
vazifalaridan b o iib po'stloqli tormozlanishlarni (torm ozlam i tarbi- 
yalash) rivojlantirish hisoblanadi.
T o 'g'ri, so g io m tartib, tinch muhit, atrofdagi o 'rab turganlar 
tom onidan tushunish va yaxshi kavfiyatda b o iish , o ‘smir uchun 
qiziq darslar. jism oniy m adaniyatdan b o ia d ig an darslar organizm 
funksiyalarini normallashtiruvchi kuchli vositalardan biri b o iib , 
bir davrdan ikkinchi davrga o'tuvchi vaqt jiddiy funksional buzi- 
lishlarsiz va u bilan bog'liq b o ig a n murakkabliklarning oldini 
olish uchun asosiy vosita b o iib hisoblanadi.