Fiziologiyasi va gigiyenasi

M aktabgacha yosh (dastlabki bolalik). 
Bu yosh 3 yildan 
7 vilgacha b o ig a n davrni o 'z ichiga oladi. Bir yil davom ida bunga 
qo'shiladigan balandlik o'rtacha 5-8 sm ni. 2 kg vaznga va ko'krak 
aylanasiga qo'shiladigan uzunlik ham 1-2 sm ni tashkil qiladi. 
6 -7 yoshda boshning balandligi. tana uzunligining 1/6 qismini 
tashkil etadi. 7 yoshda umurtqa pog'onasi hali egiluvchan yumshoq 
b o iib , undagi suyaklanish jarayoni hali tugallanm agan b o ia d i.
6 -7 yoshdan boshlab q o ’l b o 'g'inlarining muskullari juda tez 
rivojlana boshlaydi. Ayniqsa. tik turishni va yurishni ta in in lo v - 
chi m uskullar jadal rivojlanadi. Yetti yoshga kelib aynan ana shu 
muskullarning ko'ndalang kesimi boshqa muskullarga nisbatan 
y o 'g 'o n b o ia d i. 6 yoshli o 'g 'il bolalarning ikkala q o ilarin in g o ’r-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tacha kuchi 10,3 kg ga, o ‘ng qo'lniki - 4 kg, chap qo'lini esa 2 kg 
ga teng b o ia d i. Katta harakat faoliyati qayd qilinadi va bu harakat- 
lar mulohazali xarakterga ega bo'ladi. Aynan shu paytdan boshlab 
bolalarda maishiy harakat mahoratlari va ishchi harakatlari boshla­
nadi. Qisqartiruvchi muskullar tonusi yozuvchi muskullar tonusi- 
dan yuqori b o ia d i. Bu esa uzoq vaqt o'tirilgan paytda belni tik yoki 
to 'g 'ri saqlab turishni qiyinlashtiradi.
Bolalarni 3-5 yoshlik paytida bosh miyasining massasi yangi 
tu g ilg a n bola bosh m iyasim assasidan (380-400 g) 3 martagacha or­
tadi va 7 yoshga kelib uning vazni 1250-1300 g ga yetadi. 2,5 yosh­
da mivaning piram idal hujayralari voyaga yetgan odamlarniki 
shaklini oladi. Diqqat bilan eshitishni va aqliy ish bajarish qobiliya- 
ti unchalik yuqori emas, 5 -7 yoshli bolalarda yuqoridagi qobiliyat 
15 daqiqadan oshmaydi.
M aktabgacha b o ig a n davrning oxiriga kelib yurakning mut- 
laq vazni va uning o ic h a m i ortadi, tananing nisbiy massasi esa 
kamayadi, qon tom irlarining o'sishi davom etadi. M a iu m daraja­
da qon tomirlarining yuzasini torayishi yoshga b o g iiq holda qon 
bosimini ko iarilish ig a olib keladi. Yurakning simpatik innervatsi- 
yasi uning parasimpatik innervatsiyasining rivojlanishidan ustun 
b o ig an lig i sababli, bu yoshdagi bolalarda puls katta yoshdagi 
odamlardan k o'p b o ia d i va, ayniqsa, u jism oniy ish bajarganda. 
kuchli havajonlanganda aniq namoyon b o ia d i.
Yetti yoshga kelib o 'p k a to'qim alarining shakllanishi tugalla- 
nadi, nafas olish chuqurligi ortadi va uning chastotasi pasayadi.
6 -7 yoshga kirganda nafas harakatlarining chastotasi bir daqiqada 
20-22 martani tashkil qiladi. Yosh o'sishi bilan o'pkaning tiriklik 
sig'im i ham orta boradi va 4 yoshda u 1110 sm3 ni tashkil qilsa, 
7 yoshga kelib 1300-1400 sm3 ga yetadi.
Maktab yoshigacha bo'lgan bolalarda hali uzoqni ko 'rish refrak- 
siyasi saqlanib qoladi, 6 -7 yoshda sut tishlarining doimiy tishlar bi­
lan almashinuvi boshlanadi. M e'da-ichaklar tizimi bu davrga kelib 
ancha rivojlanib ulguradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu yoshdagi bolalarning rivojlanishida bolalarning o'vin faoli­
yati va gapirishi jiddiy rol o'ynaydi. M aktab yoshigacha b o ig a n
bolalarning nutqi ancha murakkab bo'lib. so 'z zaxiralariga boy 
b o ia d i.
Bolalar kelishiklarni. f e i shakllarini to 'g 'ri talqin qila boshlay­
dilar. atrofdagi kishilardan o'rganib ulardan nutqli steriotiplarni ba- 
jarishda fovdalanadilar. 3 yoshdan 5 yoshgacha b o ig a n davr bolani 
oliy asab faoliyatining rivojlanishida oldingi o'tgan davrlardagidan 
jiddiy ravishda farq qiladi. Avvalo. cham alash reaksiyalarining 
xarakteri o'zgaradi - endi ular «Bu nima ekan?» «Qachon?» «Qa- 
yerda?» degan savollar bilan aniqlanadi.
Bolalarning yangi hosil bo'ladigan reaksiyalarida endi ilgari 
hosil b o ig a n bogianishlardan fovdalanish kattaroq aham iyat kasb 
etadi. Asab jarayonlarining kuchi ortadi - buni. ayniqsa. q o 'z g 'a ­
lish va torm ozlanish jaravonlari orasidagi qo'zg'alishlarni general- 
lashuvini pasayishi bo'yicha va aniq induksion nisbatlarni rivojla­
nishi bo'yicha kuzatish mumkin.
Avvalgi davrlarda kuzatilganidek. tashqi torm ozlanish katta rol 
o 'y n a m a y
qoladi. Aksincha. hattoki olingan torm ozlanishning sa- 
marasi hali uncha katta b o im a sa ham ichki torm ozlanish kattaroq 
muhimroq ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa. kechikuvchi torm ozlanish 
va iz qoldiruvchi reflekslar hosil qilish juda qiyin kechadi.
Bu yoshdagi bolalar katta miqdordagi dinamik steriotiplar hosil 
qiladi. Hosil qilingan steriotiplarni qayta o'zgartirish im koniyati 
5 yoshda ortadi. Asab jarayonlarining kuchini va harakatchanligini 
ortishi katta qiyinchiliksiz hosil b o ig a n steriotiplarni qayta o 'zg ar­
tirish imkonini beradi.
5 yoshli bolalarda steriotiplardagi shartli b o g ian ish lar tizim i­
ning mustahkamligi 3 yoshdagiga qaraganda 2 marta kam b o ia d i. 
Bolalar hayotining 5- yilida dastlabki so'zlarni fikrlash borasidagi 
harakatlar boshlanadi. ya'ni ko'plab tashqi muhitning hodisalarini 
so'z bilan ifodalash xususiyati yetarlicha yuqori rivojlanish dara- 
jasiga ko'tariladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5 
yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan davr ichida katta yarim sharlar 
p o 'stlog'ining jadal suratda morfofunksional yetilishi tufayli asab 
faoliyatining kuchi va harakatchanligi jiddiy ravishda ortadi. Bu 
yoshlarda bolalar o 'z diqqatini 15-20 va undan ham ortiq daqiqalar 
mobaynida jam lashi mumkin. Hosil b o ig a n shartli reaksiyalarga 
tashqi torm ozlanishlar unchalik ta ’sir ko'rsatm aydigan b o iib qola­
di. S o'nish va tabaqalanish holatlarini hosil b o iish i deyarli 2 marta 
tezlashadi, tormozlangan holatni ushlab turish davrlari ancha uzoq 
davom etadi. Lekin barcha turdagi shartli torm ozlanishlarni hosil 
b o iish i asab jarayonlari uchun yanada o g ir b o iib qoladi.
Yetti yoshli bolalar qator harakatlari bilan dasturlarga ta ’sir 
ko'rsatish eslab qolish imkoniga ega boiadilar.
Zikr etilgan yoshlarda bolalarning taqlid qilish va o 'yin refleks- 
larini roli jiddiy darajada ortadi. Qiz bolalar qo'g'irchoqlar bilan 
o'ynagan paytlarida tarbiyachilar, ota-onalar va katta yoshdagi bo- 
lalarni harakat, so 'z va manerlarini aniq takrorlavdilar.