Fiziologiyasi va gigiyenasi

Dom inantlik tamoyili. 
Dominantlik tamoyili A. A. llxtom skiy 
tom onidan shakllantirilgan. Asab tizim ining faoliyati uchun har bir 
vaqtning o 'zida qo 'zg 'alish o 'ch og 'ining ustuniik, hukmronlik qi­
luvchi o 'c h o g ia rin in g mavjudligi xos xususiyatdir. Bir vaqtning 
o 'zida berilgan uzoq muddatli q o 'zg 'alish uchog'ining vaqtin­
chalik hukmronligi 
dominantlik
deb ataladi. D ominantlik tam o­
yili - asab tizimining koordinatsiyalovchi faoliyatini asosiylaridan 
biridir. Asab tizimining ushbu xususiyati tufa} li organizmga tinim- 
siz ravishda berilayotgan turli-tum an tashqi ta'sirotchilarning ta ’si- 
riga markaziy asab tizim ining tanlash va m a'lum darajadagi mosla- 
shuvchanligi ta'm inlanadi.
Ochlik paytida markaziy asab tizimining dastlabki o 'zig a xos 
qismlarida, yuqori qo'zg'aluvchanlikka ega bo'lgan tu rg 'u n o 'ch o q - 
larida oziqaviy dominantlik y uzaga keladi. Agarda och it bolasiga 
sut berilsa-yu, uning oyoqlariga elektr toki bilan ta'sir ko'rsatilgan- 
da ham kuchuk bolasi oyog'ini tortib olmasdan, aksincha, jadalroq 
sutni icha boshlaydi. To'q it bolasi oyoqlariga elektr toki bilan ta ’sir 
ko'rsatilsa u oyoqlarini tortib oladi.
Q o'zg'alishning dominant o 'c h o g ’i boshqa markazlarga tusha- 
yotgan q o 'zg 'alish to'lqinlarini o 'ziga tortib olish xususiyatiga ega 
va ular hisobiga kuchlanadi. Bu paytda uning tarkibiga kirmav- 
digan nerv markazlari va ularga mos reflekslarni tormozlavdi, ana 
shu sababli markaziy asab tizim ida mavjud bo'lgan dominantlik 
o 'ch o g 'inin g koordinatsiyalovchi roli o'zgaradi.
Asab faoliyati paytida bitta dominantlik ikkinchi dominantlik 
bilan almashinadi. M arkaziy asab tizimida yuzaga kelgani kuch­
li dom inantlik oldin hosil b o ig a n dominantlikni manfiy induksi- 
ya yo 'li bilan tormozlavdi. Bola qancha yosh bo'lsa. dominantlik 
shuncha noturg'un va shuncha tez tormozlanadi.
A. A. Uxtomskiyning fikriga ko'ra. dominantlik tamoyili 
diqqat-e’tibor va fikrlash qobiliyatining fiziologik asosi hisoblana-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

di. O 'qituvchining qiziq va emotsional xatti-harakatlar bilan biron 
narsani tushuntirishi, yaxshi tayyorlangan jadval, o'quvchilar to- 
monidan bajarilgan tajriba, kinofilmlardan kadrlar ko'rsatish o'quv 
jarayonida o 'sha vaqtga nisbatan dominantlik hosil bo'lishini 
ta'm inlaydi, bilimlarni o'zlashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Dominantlik tamoyili markaziy asab tizim ida oldindan shakllangan 
dominantlik o 'c h o g 'ig a nisbatan yangi reflektor aktlarini hosil qi- 
lishda hisobga olish zarur ekanligini qayd etadi. Futbol o'yini pay­
tida yuzaga kelgan harakat dominantligi boshqa darsning dastlabki 
daqiqalarida vangi o'qu v materiallarini tushuntirib berish jaray o ­
nida birdaniga yangi dominantlik o 'ch o g 'i yuzaga kelish im koni­
ni bermaydi. D ominantlik nisbatlarini o'zgartirish uchun ancha 
qiziqarli va tushunarli bo'lishiga m a’lum muddat talab qilinadi.