Fiziologiyasi va gigiyenasi

Yurak va tomirlar faoliyatiga reflektor ta’sirlar. 
Odamning 
emotsional holatiga u bajaradigan ishiga bog'liq holda yurak qis- 
qarishining ritmi ham, kuchi ham o'zgaradi. Odamning holati qon 
aylanish tomirlariga ta'sir ko'rsatib ularning yuzasini toraytiradi. 
Qo'rqqanda, achchiqlanganda, jism oniy ish bajarganda qon tomirlari 
yuzasini o'zgarishi tufayli odam oqarishi yoki qizarishi mumkin.
Yurakning ishi va qon tom irlarining yuzasini o'zgarishi orga­
nizmni talabi bilan bog'liq b o ’lib, uning a'zo va to'qim alarining 
kislorod va to'yim li m oddalar bilan ta'm inlanishiga ham bog'liq. 
Yurak-tomirlar tizimini faoliyatining organizm turgan sharoitga 
moslashishi bir-biri bilan o 'zaro aloqada faoliyat ko'rsatuvchi nerv 
va gumoral reflektor mexanizm lar bilan ta'm in etiladi. Nervlarning 
yurak va tom irlar faoliyatini boshqaruvchi ta ’siri ularga markaziy 
asab tizimidan, markazdan qochuvchi nervlar orqali beriladi. Har 
qanday sezuvchan uchlarni q o 'zg 'atish yo'li bilan yurakning qisqa­
rish chastotasini tezlashishini yoki sekinlashishini reflektor ravish­
da chaqirish mumkin. M arkazga intiluvchi nerv tolalarining uchla- 
rida issiq yoki sovuq, igna sanchish va boshqa turdagi ta ’sirotchilar 
ta'siri qo'zg'alishlar chaqiradi, bu esa markaziy asab tizim iga beril- 
gan yerdan adashgan voki simpatik nerv tolalari orqali yurakkacha 
yetib boradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yurakning markazdan qochuvchi nerv tolalari im pulslam i faqat­
gina uzunchoq va orqa miyadan olmasdan balki markaziy asab 
tizim ining boshqa yuqorigi b oiim laridan, shu jum ladan, bosh miya 
katta yarimsharlari po'stlog'idan ham impulslar oladi. M a'lum ki. 
og'riq yurak qisqarishining tezlashishini chaqiradi. M asalan, bo- 
lalarni davolash paytida ukol qilgan bo'Isa. oq yaktakli kishilami 
ko'rishni o'ziyoq bolalarda yurak urishining tezlashishini chaqira­
di. Xuddi shunday holatlarni start berilishidan oldin sportchilarda, 
o'quvchi va talabalarda esa imtihonlardan oldin kuzatish mumkin.
Bir vaqtning o 'zida impulslar markaziy asab tizim idan yurak- 
ka va tom irlar harakatini boshqaruvchi markazdan boshqa nervlar 
orqali qon tom irlariga boradi. Shuning uchun tashqi va ichki muhit- 
dan organizmga tushayotgan ta'sirotchilar ta'siriga yurak ham 
tom irlar ham javob beradi.
Qon bosimining o ich am in i doimiyligini boshqarilishida to- 
mirlarni o'zlaridagi retseptorlar tom onidan chaqiriladigan im- 
pulslar-tomirli reflekslar muhim ahamiyatga ega. M axsus fiziologik 
aham iyatga ega bo'lgan rolni aorta yoyida va uyqu arteriyasi- 
ning ichki va tashqi arteriyalarga bo‘linadigan joyida joylashgan 
retseptorlar o'ynaydi. Ana shu joylarda yurak-tom irlar tizimining 
o 'z-o 'zin i boshqarilishida ishtirok etuvchi tomirli refleksogen 
zonalarning retseptorlari tom irlarda qon bosimi ko'tarilganida 
q o 'z g ;aladi, shu sababli ularni