Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

electron raqamli imzo
– 
elektron raqamli imzo kalitidan 
foydalangan xolda elektron xujjatdagi ma’lumotlarni mahsus qayta ishlash 
natijasida hosil qilingan electron hujjatdagi imzo bo’lib, elektron raqamli 
imzoning ochiq kaliti vositasida elektron hujjatda o’zgarishlar yo’qligini 
tekshirishga va elektron raqamli imzoning egasi yopiq kalitini identifikatsiya 

---

36 
qilishga imkon beradi
”. Elektron raqamli imzolarni registratsiya qilish 
markazi 
RSA
Keon
dasturiy-texnik kompleksidan foydalanadi. Ushbu 
dasturiy-texnik kompleks elektron raqamli imzo infratuzilmasi tarkibiy 
qismlarining barcha elementlarini o’z tarkibiga oladi va tashkilotlarni 
boshqarish bo’yicha boshqa tizimlar bilan birgalikda ishlay oladi.
4.
 
Kriptografiyadan kriptovalyutalarga o’tish 
Internet va elektron savdo rivojlangan sayin insonlarning “
uzoqlardan-
masofadan turib
” elektron pullar to’lashlariga to’g’ri kela boshladi. Bunda 
pulni masofadan turib qo’ldan qo’lga berishning esa umuman iloji yo’q. 
Shuning uchun ham pullarni bir insondan ikkinchisiga masofadan turib 
o’tkazish jarayonida o’ziga hos vositachilarga, ya’ni elektron to’lov tizimlari, 
bank yoki kur’yerlarga murojaat etish kerak bo’ladi. Har qanday vositachi esa 
bajarayotgan pul o’tkazmalariga bog’liq bo’lgan operatsiyasi uchun 
qandaydir to’lov olib qoladi, chunki hech kim tekinga ishlashni hohlamaydi. 
O’tkazilayotgan pul miqdori qancha ko’p bo’lsa, vositachiga bo’lgan 
to’lovlar tufayli pulni yo’qotish ham shunchalik ko’p bo’ladi, albatta. 
Axborot texnologiyalari va elektron savdo rivojlangani sari ko’pchilik 
odamlar pul o’tkazmalari bilan bog’liq harajatlarni kamaytirish borasida 
o’ylanib qolishdi, ya’ni, qanday qilib ushbu xarajatlarni kamaytirish va pul 
o’tkazmalari foydali ish koeffitsientini iloji boricha yuz foizga oshirgan 
xolda elektron biznesni yuritish mumkin?

---

37 
Bu borada turli xildagi taklif va molohazalar juda ko’p edi, lekin 
ularning barchasi bir qancha sabablarga ko’ra rad etildi. Chunki tovar va 
hizmatlar oldi-sottilaridagi vositachilarga bo’lgan to’lovlarni olib tashlaganda 
ham, turli-tuman firibgarlardan qanday himoyalanish – pulni aynan Siz 
o’tkazganingiz yoki uni olganingizni qanday isbotlash mumkin? Bu 
muammoning yechimi 2009-yillarda Satoshi Nikamoto deb nomlangan shaxs 
yoki shahslar guruhi tomonidan murakkab kriptografik matematik xisob-
kitoblar natijasida ishlaydigan yangi elektron to’lov tizimini ommaga taqdim 
etgandan so’ng topildi. Bunday to’lovlarni amalga oshirishda ishlatiladigan 
pul birligining nomi esa 
bitkoin
deb ataldi. Bitkoin kriptografik elektron pul 
birliklari maxsus elektron hamyonlarda saqlanib, bunday hamyonlarga pul 
tushirish va ularni turli xil maqsadlarda ishlatish mumkin.

---

38 
Biror-bir bitcoin-hamyon hisobidan qancha elektron pul ketgani yoki 
unga kelganini aniqlash uchun, mutaxassislar bir hamyondan yoki boshqa 
manzildan ushbu elektron hamyonga qancha bitkoinlar kelganini barchaga 
ochiq xolda ko’rsatishni taklif etdilar. Ya’ni, siz kriptovalyuta tarmog’iga 
ulanganingizda, barcha bitcoinlar oldi-sotdisini aniq va ravshan ko’rishingiz 
va kuzatishingiz mumkin bo’ladi. Shuningdek, barcha bitkoin hamyonlar 
anonimdirlar (
ya’ni, hamyonning egasi
kim ekanligi aytilmaydi
), shuning 
uchun ham Sizning tanishingiz qaysi hamyon uniki ekanini aytmagan bo’lsa, 
Siz hech qachon bu haqida bila olmaysiz. Tizimdagi hisob-kitoblarni 
muntazam ravishda amalga oshirib borish kerakligi tufayli, bitcoinlarning 
ma’lumotlar bazasi tezkor ishlashi uchun katta quvvatli zamonaviy 
kompyuterlar kerak bo’ladi. Bunday quvvatli komp’yuterga ega bo’lish
uchun minglab kompyuterlarni yagona tarmoqqa ulash talab etiladi. Bu 
kompyuterlar foydalanuvchilarning komp’yuterlari ham bo’lishi mumkin 
albatta. Ulardan biri esa istagingizga ko’ra Sizning komp’yuteringiz bo’lishi 
ham mumkin. Agarda foydalanuvchi, o’z kompyuteri videokartasi quvvatini 
tegishli dasturlardan foydalangan xolda bitcoin tizimini qo’llab-quvvatlash 
uchun taqdim etsa, bu yordami uchun unga o’sha bitcoin valyutasining o’zida 
mukofot berishadi. Bunday pul topish usuli esa “
mayning
” deya nom olgan. 

---

39 
Quyida zamonaviy kriptovalyutaning afzallik va kamchiliklar tomonlarini 
keltirib, ularga izoh beramiz.
•