Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

ГОСТ З 34.11-94
xesh-kattalikni 
32 bayt kattalikda hisoblaydi. 

MDx (Message Digest)
– chet mamlakatlarda eng ko’p tarqalgan 
xeshlashtirish algoritmlari oilasi. Masalan, 
MD5 Microsoft Windows
ning oxirgi versiyalarida foydalanuvchi parolini 16 baytli songa 
aylantirishdan foydalaniladi. 

SHA-1 (Secure Hash Algorithm)
– kirish ma’lumotlarini 20 baytli 
xesh-miqdorga aylantirishning hisoblash algoritmi. Bu algoritm ham 
jahon miqyosida keng tarqalgan bo’lib, ko’pincha ma’lumotlarni 
himoyalashning tarmoq protokollarida ishlatiladi.
Xesh-funktsiyalar elektron raqamli imzo hosil qilishdan tashqari, 
hisoblash tizimlarida foydalanuvchilarni autentifikatsiya qilish uchun ham 
ishlatiladi. Xesh-funktsiyalardan foydalanishga asoslangan bir qancha 
kriptografik autentifikatsiya protokollari ham ko’pchilikni tashkil qiladi.
Kalitlar juftligidan foydalanish ham juda qiziqarli va foydali 
hisoblanadi. Siz ikkita kalitga – ochiq va yopiq kalitga egasiz deb faraz 
qilamiz. Sizning maqsadingiz – barcha ma’lumotlar siz uchun shifrlangan 
xolda kelsin. Buning sababi, masalan, sizning hamkasabalaringiz sizning 
mijozlaringizni tortib olmasligiga yo’l qo’maslikdir. Endi o’zingizning 
barcha respondentlaringizga ma’lumotlarni sizga shifrlangan xolda 
jo’natishlari uchun ochiq kalitingizni tarqatasiz (
bu kalitni saytingizga 
ham qo’yishingiz mumkin
). Shirflangan ma’lumot olganingizdan so’ng, 
yopiq kalit yordamida uni bemalol o’qib olasiz. Ammo bu ma’lumotni 
olgan har qahday inson sizning ochiq kalitingiz yordamida bu ma’lumotni 
o’qiy olmaydi. Yopiq kalit esa unda yo’q. Yopiq kalit faqatgina uning 
egasida bo’lgani tufayli, ushbu usulning paydo bo’lishi kriptografiya 
usulining ishlatilish chegaralarini yanada kengaytirish imkonini yaratdi. 
Endi elektron raqamli imzo yaratish orqali autentifikatsiya muammosini 
hal qilish uchun, electron pullar bilan havfsiz ishlash uchun, himoyalangan 
ovoz berish tizimlarini yaratish uchun, electron xujjatlarni no tarial 

---

31 
tasdiqlash uchun va turli xildagi kriptovalyutalar tizimini yaratish uchun 
ushbu usulni bemalol qo’llash mumkin bo’ldi. Endilikda foydalanuvchi 
bir-biri bilan bog’liq bo’lgan ikkita kalitni – ya’ni, kalitlar juftligini 
generatsiya qilishi mumkin bo’ldi. Ochiq kalit mahfiy bo’lmagan kanallar 
orqali foydalanuvchi ma’lumot almashinishni istagan insonlarga 
jo’natiladi. Foydalanuvchining ochiq kalitini bilgan xolda unga 
yo’naltirilgan ma’lumotlarni shifrlash mumkin bo’ladi, ammo uni 
rasshifrovka qilish uchun esa kalitlar juftligining ikkinchisi kerak bo’ladi. 
Bunda ochiq kalit yopiq kalitni aniqlash uchun hech qanday imkoniyat 
bermaydi. Nazariy jihatdan bu masalani yechish mumkin – lekin bu ish 
juda katta miqdordagi hisoblash ishlari hajmini bajarishni talab qiladi. 
Ma’lumotni rasshifrovka qilish vaqti juda katta (
bir necha
oylar va yillar
) 
bo’lgani uchun, uni rasshifrovka qilingan taqdirda ham, u vaqtga kelib 
ma’lumot o’zining aktualligini yo’qotadi va u endi hech kimga kerak 
bo’lmay qoladi.
Agar siz biror bir tanishingiz bilan ma’lumotlarni himoyalangan xolda 
electron imzo vositasida almashinishni istasangiz u xolda quyidagi 
amallarni bajarishingiz lozim bo’ladi: 

Eng avvalo electron imzolar kalitlarini yarating – har biringiz o’z 
ochiq va yopiq kalitga ega bo’lishingiz kerak; 

Yopiq kalitlarni o’zingizda olib qoling va ochiq kalitlarni o’zaro 
almashining; 

Yopiq kalit bilan tanishingizga jo’natilayotgan xatga electron imzo 
qo’ying va xatni electron imzo bilan birgalikda do’stingizga 
jo’nating; 

Elektron imzo bilan ta’minlangan ma’lumotni olgandan so’ng, 
do’stingiz sizning ochiq kalitingiz yordamida bu xatning 
xaqiqiyligini tekshiradi; 

Tekshirish natijasi ikki javobdan biri – to’g’ro yoki noto’g’ri bo’ladi; 

---

32 

Shunday qilib, elektron imzo ma’lumotning haqiqiyligini aniqlab 
beradi; 

Agarda ma’lumot uzatish jarayonida unda biror bir o’zgartirishlar 
kiritilgan bo’lsa, bu ish darxol ma’lum bo’ladi; 

Elektron imzoning yana bir muhim jihati – ma’lumot muallifining 
tasdiqlanishidir. Ko’pincha elektorn raqamli imzo fayliga kalit bilan 
birga uning egasi ismi-sharifi, ish joyi, electron imzoning amal qilish 
muddati kabilar ham yozib qo’yiladi. Ma’lumot yoki xujjat ostidagi 
imzoga esa mahfiy kalitdagi ma’lumotlar nushalanadi – bu esa o’z 
navbatida mualliflikni aniqlashga imkon beradi. Demak, ochiq kalitni 
kim jo’natgani haqidagi ma’lumotlarni yodda saqlash talab 
qilinmaydi. Bu juda ham muhim, chunki sizda bir qancha 
insonlarning ochiq kalitlari bo’lishi mumkin. 
Ammo yopiq kalitni juda ham mahfiy ravishda saqlashingiz talab 
etiladi – chuni biror bir kimsa uni bilib qolsa, u sizning electron imzoingizni 
qalbakilashtirib, xujjatlarga imzo qo’yishi mumkin. Agarda kalitingizni 
yo’qotib qo’ysangiz, albatta zudlik bilan kerakli bo’lgan chora-tadbirlarni 
ko’ring. Va eng avvalo, bu ma’lumotni o’z potentsiyal adresatlaringizga 
tezda yetkazing – “