2-ma’ruza. Fonetikа vа fonologiyagа oid g‘oyalаr. Rus vа chet el fonologik mаktаblаri

 
akad. L.V. Shcherbaning fonetika va fonologiyaga 
oid qarashlari 
6-§. L.V. Shcherba I.A. Boduen de Kurtenening iste'dodli shogirdlaridan biri edi . U ham dastlab ustozining
fikriga hamohang ravishda fonemaga psixologik mohiyatga ega birlik sifatida qaragan . O'zining 1912 yilda nashr
qilingan " Sifat va miqdor nuqtai nazaridan rus unlilari " nomli asarida fonemani " bizning psixik faoliyatimiz
mahsuli... " deb ta'riflagan . Lekin bu psixologizm L.V. Shcherbaning ilk fonologik asarlaridan biri bo'lgan " Rus 
unlilari... " ning asosiy xususiyati emas edi . Unda muallif birinchi marta fonema ottenkalari va fonemaning ma'no 
farqlash funksiyasi haqida gapiradi . Bu asarida u fonemaga shunday ta'rif beradi: " Fonema muayyan tildagi eng kichik
umumiy tovush tasavvuri bo'lib , u ma'nolar bilan assotsiyalanish va so'zlarni farqlay olish xususiyatiga ega , nutqda 
fonemani so'zning fonetik tarkibini buzmasdan ajratish mumkin " . Ko'rinib turibdiki , asarda tovushning fizik tabiati 
emas , balki fonemaning funksional mohiyatiga, semantik darajadagi birliklarni farqlay olishiga alohida urg'u
berilgan .
Fonemaning funksional mohiyati haqidagi qarashlar L.V. Shcher-baning " Fransuz tili fonetikasi " ( 1937 ) va " 
Tilshunoslikning navbatdagi muammolari " ( 1945 ) nomli asarlarida yanada rivojlan-tirildi. Chunonchi , " Fransuz tili 
fonetikasi " da muallif fanga "... alohida nutq tovushi " ( " otdel'no`y zvuk rechi " ) tushunchasini kiritdi , bu tushunchani 
u " so'zning eng kichik bo'lagi " deb ta'riflay- di , bu bo'lakni so'zdan ajratish orqali yangi so'zlarga ega bo'lish 
mumkinligini aytadi , buning isboti tarzida quyidagi misollarni keltiradi: park , par , pa , a ; Shura , Mura , fura , dura , kura .
Ana shu alohida nutq tovushlari yoki tovush tiplarini L.V. Shcherba fonema deb ataydi. Nutq tovushlari tavsifiga u uch 
xil nuqtai nazardan yondashadi: 1) fizik tabiatiga ko'ra ( L.V. Shcherba uni nutq tovushining fizik aspekti deb nomlaydi );
2) biologik asosiga ko'ra ( L.V. Shcher-bada - biologik aspekt ); 3) lingvistik yoki ijtimoiy mohiyatiga ko'ra ( L.V. 
Shcherbada - lingvistik aspekt ). Bu aspektlarning uchinchisini L.V. Shcherba til uchun eng muhim jihat deb qaraydi.
L.V. Shcherbaning ta'kidlashicha , tovush tipi alohida bir tovushning o'zi emas , chunki tovush fonemaning nutqdagi 
real ko'rinishi ( ottenkasi ) xolos , fonema esa ana shu ottenkalar umumlash-masidir , u nutqda ( so'z tarkibida ) ottenka 
shaklida namoyon bo'ladi... Masalan , rus tilidagi [ m ] va [ m' ] , [ n ] va [ n' ] tovushlari aslida < m > va < n >
fonemalarining nutqda reallashgan ko'rinishlaridir , deydi u .
L.V. Shcherbaning aytishicha , ottenkalar orasida bittasi fonemaning asosiy ko'rinishi bo'ladi va shu ottenka nutqiy 
element sifatida tasavvur qilinadi.
Umuman olganda , L.V. Shcherbaning fonema ottenkalariga oid fikrlari fonemaning lingvistik mohiyatini yoritishda 
va anglab olishda muhim ahamiyat kasb etadi . Bu masalaga u dialektikaning umumiylik , xususiylik va alohidalik 
qonunlari asosida yondashadi: " Ottenkalar umumiylikning ( fonemaning ) voqealanishida namoyon bo'ladigan 
xususiyliklardir " deydi u o'zining " Fransuz tili fonetikasi " kitobida . 
L.V. Shcherba fonema va ottenka tushunchalarini bir-biriga qarama-qarshi qo'yar ekan , ular o'rtasidagi chegara
ba'zan o'ta mavhum bo'lishi mumkinligini ham inkor etmaydi . Xususan , rus tilidagi " o` " unlisining ayrim pozitsiyalarda " 
i " ning varianti sifatida namoyon bo'lishi , boshqa holatlarda esa uning mustaqil fonema vazifasida kelishi bu 
fikrning dalilidir deydi u , shundan kelib chiqib olim fonemaning ko'proq darajada mustaqil va kamroq darajada
mustaqil bo'lgan turlari bor degan xulosaga keladi . L.V. Shcherbaning bu g'oyasi u yoki bu tildagi munozarali 
holatlarni baholashda hisobga olinishi kerak deb o'ylaymiz .
L.V. Shcherbaning undosh tovushlar tasnifida hisobga olinishi kerak bulgan ayrim belgilarga oid takliflari ham 
fonologiyada o'ziga xos yangilik edi deyish mumkin . Uning til oldi kakuminal tovushlarni til oldi retrofleks

---

tovushlardan , uvulyar tovushlarni chuqur til orqa tovushlardan farqlash kerakligi haqidagi fikrlari shular
jumlasidandir .
L.V. Shcherbaning barcha qarashlarida fonetikani morfolo-giyadan ajratish harakati borligi ko'zga tashlanadi ( aslida 
u fonetikani grammatikaga qo'shib kelgan edi ) . Fonetikani avtonom sistema sifatida qarash L.V. Shcherbani fonema 
xususida chuqurroq fikr yuritishga majbur qiladi , natijada u fonemalarni bir-biriga qarama-qarshi qo'yish orqali fonologik 
tizimda qattiqlik - yumshoqlik , jarangsizlik - jaranglilik kabi differensial belgilar borligini aniqlaydi. "... Har bir fonema 
biror belgisi bilan shu tildagi boshqa fonemadan farqlanadi , shunga ko'ra muayyan tilning barcha fonemalari qarama-
qashiliklardan iborat bir butun sistemani hosil kiladi , bu sistemaning har bir a'zosi fonemalar yoki fonema guruhlari 
o'rtasidagi turli zidlanishlar asosida aniqlanadi " , - deydi u.
L.V. Shcherba fonologiyani fonetikadan ajratish g'oyasiga qo'shilmaydi. Uningcha "Fonologiyani tor ma'noda 
fonetikadan uzib olishga jiddiy e'tiroz bildirish kerak. Muayyan tilning fonemalari tizimini tadqiq qilish, ulardan har birining 
"semantizatsiyalashish" (fonologizatsiyalashish) belgilarini aniqlash shu tildagi talaffuzni, talaffuz elementlari o'rtasidagi 
aloqalar sababiyatini o'rganish asosidagina amalga oshirilishi mumkin " . Bu fikrni keyinchalik fonetist - fonologlarning 
ko'pchiligi qo'llab-quvvatlaydi. Masalan, prof. R.I. Avanesov bu haqda shunday deydi: " Oldimizda ikki fan emas, 
tadqiqotning ikki aspekti bor. Fonologiya fonetikaning yuqoriroq bosqichi sifatida tilshunoslikning tom ma'nodagi 
predmetiga aylandi hamda grammatika bilan bir qatorda til strukturasini o'rganish uchun xizmat qilmoqda. Fonolog agar 
abstraksiyalar dunyosida ( taraqqiyotdagi aniq tillarning jonli to'qimasidan uzilib qolgan funksiyalar va munosabatlar 
olamida ) o'ralashib qolmay desa, bir vaqtning o'zida fonetist bo'lmasdan iloji yo'q. Ayni paytda fonetist ham doimo ( shu 
jumladan, fonologiya yuzaga kelgunga qadar ham ) ma'lum darajada fonolog bo'lgan, chunki u umuman tovushni emas, 
balki til tovushlarini o'rgangan hamda muayyan tilning u yoki bu holatida o'zaro farqlangan tovushlarni aniqlagan... "
L.V. Shcherbaning fonemalarni qarama-qarshiliklar asosida aniqlash xususidagi g'oyasi keyinchalik Praga 
tilshunoslik to'garagining yirik namoyandasi bo'lgan N.S. Trubeskoy tomonidan yanada rivojlan-tirildi, biroq u, L.V. 
Shcherbadan farqli ravishda, fonetika bilan fonologiyani alohida fanlar deb qaraydi. Uningcha, fonetika til tovushlarining 
akustik-fiziologik tabiatini, fonologiya esa tovushlarning ijtimoiy qiymatini o'rganadi , fonetika tabiiy fanlarni o'rganish 
metodikasiga asoslansa, fonologiya lingvistika fanining tadqiqot metodlariga tayanadi . 
akad. L.V. Shcherbaning fonetika va fonologiyaga , uning asosiy birligi bo'lgan fonemaga oid qarashlari va g'oyalarini 
quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin: 
1) fonetikani fonologiyadan ajratib bo'lmaydi. Ular bir fanning ikki (quyi va yuqori) bosqichlaridir ; 
2) fonetika morfologiyaning tarkibiy qismi emas, u alohida mustaqil fan ; 
3) fonema tilning eng kichik birligidir, u talaffuz oqimidan ajratib olinadi ; 
4) fonemalarning ma'no farqlash vazifasi bor ; 
5) fonema nutqda o'z ottenkalari shaklida namoyon bo'ladi ; 
6) fonemaning differensial belgilari mavjud bo'lib , bu belgilar artikulyasiyaga oid terminlar bilan nomlanadi ;
7) fonemalar qarama-qarshiliklar birligidan iborat sistemaga birlashadi .
L.V. Shcherbaning fonetika va fonologiyaga oid g'oyalari Leningrad ( hozirgi S.- Peterburg ) fonologiya
maktabining tarkib topishiga asos bo'lgan . Prof. Ye.D. Polivanovning fonetika va fonologiyaga oid qarashlari 
7-§ . Ye.D.Polivanov I.A. Boduen de Kurtenening g'oyalariga hamohang fikr bildirgan tilshunoslardan biridir. U o'zining 
1915-1916 yillarda o'qigan va 1923 yilda " Tilshunoslikka kirish va umumiy fonetika bo'yicha ma'ruzalar " ( " Leksii po 
vvedeniyu v yazo`koznaniye i obhey fonetike " ) nomi bilan nashr qilingan nazariy kursida quyidagilarni ta'kidlaydi: " 
Shuni nazarda tutish kerakki , birin-chidan , tovushlar o'rtasidagi barcha fiziologik va fizik tafovutlar ( tovush hosil 
qilishda sodir bo'ladigan harakatlar va tovushlarning akustik tarkibidagi farqlar ) tilning aloqa-muomala vositasi sifatidagi 
faoliyatida bir xil qiymatga ega emas , ikkinchidan , ikki tovush o'rtasidagi muayyan tafovutlarning turli tillardagi qiymati ,
ya'ni lisoniy tafakkurning tovushdagi biror sifatiga bo'lgan munosabati turlicha bo'lishi mumkin " . Birinchi holat uchun 
muallif voda ( va'da ) so'zini misol qilib ko'rsatadi : bu so'z turlicha - baland yoki past ovozda , pichirlab , tez yoki sekin , 
aniq yoki chala-chulpa , xatto ming'illab talaffuz qilinishi mumkin. Biroq tarkibidagi tovushlar talaffuzida yuz berayotgan 
fizik va fiziologik tafovutlarga qaramay , voda so'zi va uning ma'nosi o'z holicha qoladi. Bordi-yu urg'uli bo'g'indagi unlini 
[ sh ] bilan ( bunda " o` " nazarda tutilgan bo'lsa kerak? - J.H ) almashtirsak , butunlay boshqa so'z yuzaga keladi : vodo` ( 
va'dsh ) kabi. Demak , urg'uli [ a ] bilan urg'uli [ sh ] yuqoridagi tafovutlardan boshqacha xususiyatga ega farqlardir, ular 
so'z ma'nolari bilan aloqaga kirishadi ( demak , so'zlarni farqlaydi ).
Ikkinchi holat uchun Ye.D. Polivanov " ye " ( " e " ) tovushining yumuq unli ( tsep so'zda ) va ochiq unli ( tsep' so'zida ) 
tarzida qo'llanishini misol qilib keltiradi . Bundagi ochiqlik va yopiqlik darajasi rus tili uchun ahamiyatsizdir , ammo 
fransuz tilida " ochiqlik " va " yumuqlik " so'zlarni farqlash vazifasini bajaradi . Masalan , d? ( de ) va dais (dE) 
kabi. Shunday qilib, Ye.D. Polivanov fonemani " Muayyan tilda mavjud bo'lib ma'no bilan aloqaga 
kirishadigan va so'zlarni farqlay oladigan tovush haqidagi tasavvurdir " deb ta'riflaydi .

---

Y.D. Polivanovning shu asarida fonema ottenkalari haqida ham ma'lumot beriladi: " Ma'lum fonemaning ( psixik 
tasavvurning ) talaffuzdagi turli ko'rinishlari bo'lgan tovushlar shu fonemaning ottenkalari deyiladi. Fonemaning ma'lum 
tovushlar kombinatsiyasi ( birikuvi ) yoki boshqa fonetik holatlar ( masalan , urg'u ) ta'sirida yuzaga keladigan
ko'rinishlari kombinator ottenkalar sanaladi.
Majburiy bo'lmagan ottenkalar ( ular bo'lishi ham , bo'lmasligi ham mumkin ) fakul'tativ ottenkalar hisoblanadi .
Ye.D. Poliva-novning bu fikri va xulosalari keyinchalik ko'pchilik rus va chet el fonologlari tomonidan qabul qilinadi.
Y.D. Polivanovning fonologiyadagi xizmatlaridan yana biri shuki , u fonologik tizimning tarixiy taraqqiyotida
sodir bo'ladigan divergensiya ( bir fonemaning ikkiga parchalanishi ) va konvergensiya ( ikki fonemaning bir fonema 
holiga kelishi ) nazariyalarini ishlab chiqdi . 
Y.D. Polivanovning fikricha , tarixiy fonologiya ("Fonetik istoriologiya") tilning o'tmishidagi va hozirgi genezisi 
haqidagina emas , balki uning kelajakdagi tarkibi haqida gapirish imkonini beradi. 
Yuqoridagi ma'lumotlardan ko'rinadiki , Y.D. Polivanov fonema-ni so'zning morfologik tarkibi sifatida qaragan , bu hol 
uni keyinroq yuzaga kelgan Moskva fonologiya maktabining ilk namoyandalaridan biri deb qarashga asos bo'ladi.
Leningrad ( hozirgi S. - Peterburg ) fonologiya maktabida
fonema nazariyasi